Słonecznik zwyczajny, Helianthus annuus, pochodzi ze wschodnich terenów Ameryki Północnej, gdzie uprawiany był już 4000 lat temu. Rdzenni Amerykanie wykorzystywali go w celach odżywczych, obrzędowych, leczniczych, kosmetycznych oraz w budownictwie.
Słonecznik jest przywoływany w relacjach podróżniczych opisujących Irokezów zamieszkujących region Wielkich Jezior w Ameryce Północnej i uprawiających słonecznik na nasiona, które nie tylko spożywali po zmieleniu, ale również uzyskiwali z nich olej używany ceremonialnie do namaszczenia włosów. Po upieczeniu słonecznikowych niełupek w glinianych garnkach lub trzcinowych koszach, ludy z dorzecza rzeki Missouri robiły mąkę słonecznikową lub gotowały je z kukurydzą, fasolą i kabaczkiem. Natomiast ludzie z plemienia Hopi przygotowywali z ciemnofioletowych niełupek słonecznika charakterystyczny barwnik do tkanin. Na początku XVI wieku słonecznik został przywieziony do Europy przez hiszpańskich odkrywców, gdzie początkowo był uprawiany jako roślina ozdobna. Od XVIII wieku słonecznik był coraz częściej wykorzystywany jako źródło oleju roślinnego i w tym okresie rozpoczęły się prace hodowlane, zmierzające do uzyskania odmian dających jak najwyższy plon. W Europie Wschodniej słonecznik szczególnie chętnie uprawiany był od końca XIX wieku do połowy XX wieku, a w Stanach Zjednoczonych pierwsze komercyjne słoneczniki o wysokiej zawartości oleju uprawiano w latach 60-tych. W ostatnich latach jego znaczenie jako rośliny oleistej wzrosło i obecnie słonecznik jest trzecią, po soi i rzepaku, najważniejszą rośliną oleistą. Wzrost znaczenia słonecznika jako rośliny oleistej przekłada się na zainteresowania naukowe dotyczące tego gatunku. W ostatnich latach pojawiły się publikacje zgłębiające tajemnice starożytnego DNA słonecznika. Za materiał do badań posłużyły kwiatostany pochodzące z wykopalisk z terenów USA, a autorzy próbowali ustalić, które cechy były głównym przedmiotem zainteresowania wczesnych rolników i czy udomowienie słonecznika było szybkie, czy też trwało dłużej w czasie. Mimo, że udało się wyizolować starożytny DNA, co jest niewątpliwym sukcesem, na postawione pytania nadal poszukuje się odpowiedzi.
Słonecznik wrażliwy na mróz
Słonecznik kwitnie w klimacie od suchego do umiarkowanego, ale jest wrażliwy na mróz. Przyjmuje się, że średnie dzienne temperatury w granicach od 18°C do 25°C są optymalne dla prawidłowego wzrostu roślin. Całkowity okres wegetacji jest bardzo zróżnicowany i w zależności od warunków klimatycznych waha się od 70 dni w niektórych częściach Rosji do 200 dni na wyższych wysokościach w Meksyku. W klimacie umiarkowanym optymalny termin siewu odmian wcześnie i późno dojrzewających to okres od późnej wiosny do wczesnego lata. Opóźnienie w siewie powoduje skrócenie okresu wegetacji oraz zmniejszenie średnicy koszyczków i masy nasion.
Biorąc pod uwagę całkowity plon, zapotrzebowanie słonecznika na wodę jest stosunkowo wysokie w porównaniu z większością innych upraw. Dzięki głębokiemu systemowi korzeniowemu (od 2 do 3 m) słoneczniki mogą pobierać wodę nawet na dużych głębokościach i uprawa jest w stanie przetrwać krótkie okresy poważnego niedoboru wody w glebie. Jednak długie okresy silnego niedoboru wody powodują wysychanie liści, a następnie zmniejszenie plonu nasion. Przy ulewnych deszczach lub nawadnianiu po wyjątkowo suchym okresie następuje tylko częściowa regeneracja roślin. Dlatego w klimacie o nieregularnych i niewielkich opadach sprawdza się gleba o dobrej zdolności zatrzymywania wody. Optymalne pH gleby pod uprawę słonecznika mieści się w zakresie od 6,0 do 7,5. Stosowanie nawozów wynosi na ogół 50 – 100 kg/ha N, 20 – 45 kg/ha P i 60 – 125 kg/ha K. Uprawy są szczególnie wrażliwe na niedobór boru. Optymalne zagęszczenie roślin wynosi około 60 000 roślin/ha przy rozstawie rzędów około 0,9 m; dawka wysiewu wynosi od 4 do 10 kg/ha. Praktykuje się zarówno przesadzanie, jak i siew bezpośredni.
Jaki plon daje słonecznik?
Odmiany o niskiej zawartości oleju, uprawiane celem uzyskania ziarna wykorzystywanego w przemyśle piekarniczym i cukierniczym oraz ziarna stanowiącego paszę dla drobiu, dają plony nasion w zakresie od 0,8 do 1,5 tony/ha w warunkach nawadniania deszczowego. Nasiona odmian zawierających od 25 do 35 procent oleju dają podobny łączny plon. Rosyjskie odmiany z nasionami o niskiej zawartości łusek mają zawartość oleju do 50 procent. Pod nawadnianiem zwykle uzyskuje się plony nasion od 2,5 do 3,5 tony/ha.
Właściwości odżywcze i funkcjonalne nasion słonecznika były przedmiotem wielu badań. Nasiona słonecznika są wartościowym źródłem białka roślinnego. Uważa się, że 100 g nasion zawierają 21,78 g białka, 52,46 g tłuszczu, 21 g węglowodanów i 8,6 g błonnika. Ponadto są doskonałym źródłem choliny (55,1 mg) i betainy (35,4 mg). Olej słonecznikowy zawiera prawie 90% tłuszczów nienasyconych oraz cenny a- tokoferol.
Spadek produkcji nasion oleistych
Z raportu Organizacji Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO) wynika, że w sezonie 2019/20 odnotowano spadek produkcji nasion oleistych w skali globalnej. Spadek odzwierciedla jednak przede wszystkim zmniejszone plony soi i rzepaku, podczas gdy dla nasion słonecznika i orzeszków ziemnych odnotowano wzrost poziomu produkcji. Produkcja nasion słonecznika w sezonie 2019/20 osiągnęła rekordowy poziom 56,7 mln ton dzięki ciągłemu wzrostowi produkcji na Ukrainie i w Rosji, gdzie rekordowym plonom sprzyjały warunki pogodowe. Przewiduje się, że w najbliższym okresie światowa produkcja nasion słonecznika, orzeszków ziemnych, nasion bawełny i ziaren palmowych może wzrosnąć do niemal rekordowych, jeśli nie rekordowych poziomów. Jeśli chodzi o produkcje olejów to przewiduje się wzrost produkcji oleju słonecznikowego (oraz palmowego i arachidowego), natomiast znaczny spadek produkcji prognozowany jest głównie dla soi i rzepaku, a w mniejszym stopniu dla oleju z nasion bawełny i oliwek. Zgodnie z prognozami FAO wyraźny spadek produkcji nasion soi i rzepaku może spowodować zbyt niską podaż w stosunku do popytu.
Zdjęcia: Ireneusz Wielgus Photography
Materiały źródłowe:
Wales, N, Akman, M, Watson, R, et al. Ancient DNA reveals the timing and persistence of organellar genetic bottlenecks over 3,000 years of sunflower domestication and improvement. Evol Appl. 2019; 12: 38– 53.https://doi.org/10.1111/eva.12594
Mandel, J.R., Dechaine, J.M., Marek, L.F. et al. Genetic diversity and population structure in cultivated sunflower and a comparison to its wild progenitor, Helianthus annuus L. Theor Appl Genet 123, 693–704 (2011). https://doi.org/10.1007/s00122-011-1619-3
FAO. 2020 Food Outlook – Biannual Report on Global Food Markets: June 2020. Food Outlook, 1. Rome. https://doi.org/10.4060/ca9509en
http://www.fao.org/land-water/databases-and-software/crop-information/sunflower/en/
