Materia organiczna w postaci resztek pożniwnych pozostawiona na polu jest cennym źródłem wielu składników mineralnych, jak i substancji tworzących próchnicę. W zależności od gatunku rośliny resztki pożniwne różnią się pod względem wartości nawozowej. Pozostawioną słomę warto uwzględniać podczas wykonywania bilansu składników pokarmowych.
Resztki pożniwne to pozostała po zbiorze słoma, ale także korzenie, opadłe liście, plewy, osadki kolb, łuszczyny i inne drobne części roślin uprawnych. Ilość pozostawionej masy organicznej na polu i zawartość w niej składników pokarmowych jest bardzo różna i zależy przede wszystkim od gatunku i odmiany rośliny uprawnej, co ma z kolei związek z normą i gęstością wysiewu, długością okresu wegetacji, poziomem nawożenia oraz technologią zbioru.
Masa resztek pożniwnych
Po zbiorach roślin zbożowych na polu pozostaje ok. 3-6 t/ha s.m. resztek pożniwnych, po zbiorach rzepaku ozimego 10-12 t/ha s.m., po zbiorach kukurydzy na ziarno 10-15 t/ha s.m., a kukurydzy na kiszonkę 5-6 t/ha s.m. Warto jednocześnie zaznaczyć, że w większości jest to słoma, która pozostaje na polu w formie ścierniska po żniwach. Należy dodać, a zarazem przestrzec, przed coroczną uprawą i wnoszeniem do gleby słomy zbóż, zwłaszcza pszennej i jęczmiennej, które stymulują rozwój chorób podsuszkowych. Poza tym wydzielane podczas rozkładu słomy związki fenolowe, mogą negatywnie oddziaływać na przebieg kiełkowania i rozrost systemu korzeniowego młodych siewek roślin następczych. Dotyczy to zwłaszcza ozimych form zbóż i rzepaku.
Przedstawiona w tabeli 1 masa resztek roślinnych może być pozostawiona na polu i wahać się w dość szerokich granicach.
Tabela 1. Przeciętna masa resztek pożniwnych u różnych gatunków roślin rolniczych [Grzebisz 2008; IUNG-PIB; Maćkowiak 1998 ].
| Roślina | Masa resztek
(słoma, plewy, korzenie) [t/ha] |
| Pszenica ozima | 3-5 |
| Żyto | 5 |
| Pszenżyto | 5 |
| Jęczmień jary | 6 |
| Owies | 4-5 |
| Kukurydza na kiszonkę | 5-6 |
| Kukurydza na ziarno | 10-15 |
| Rzepak ozimy | 10-12 |
| Groch | 2-4 |
| Łubin żółty | 2 |
| Bobik | 2-4 |
| Ziemniak | 9 |
| Burak cukrowy | 37,5 |
Wartość resztek pożniwnych
Uwzględniając powyższe masy resztek pożniwnych, warto uświadomić sobie chociaż orientacyjnie wartość nawozową tego, co pozostaje na polu po zbiorach na przykładzie samej tylko słomy pożniwnej. W 1 tonie słomy zbożowej znajduje się średnio: 5 kg azotu, 2,4 kg fosforu, 12,4 kg potasu, 1,4 kg magnezu, 1-1,6 kg siarki, 3,4 kg wapnia. Wyżej ceniona od słomy podstawowych zbóż jest też słoma rzepakowa, zawierająca szczególnie duże ilości wapnia i potasu, jak też innych składników. Stąd słoma rzepakowa nie powinna być sprzedawana do celów energetycznych. Lepiej na ten cel przeznaczyć mniej wartościową słomę pszenną. Słoma rzepakowa jest nieco bardziej zasobna w składniki pokarmowe, gdyż jej tona zawiera średnio: 7,2 kg azotu, 1,5 kg fosforu, 20 kg potasu, 13 kg magnezu i 15,6 kg wapnia. Przyjmując, że średnio na polu pozostaje 5 ton słomy, a jest to szacunek bardzo ostrożny, to po zbiorze zbóż na 1 hektarze powinno pozostać ok. 25 kg azotu, 11 kg fosforu, 62 kg potasu, 7 kg magnezu, 6,5 kg siarki, 17 kg wapnia oraz mikroelementy, a po zbiorze rzepaku ok. 36 kg azotu, 15 kg fosforu, 100 kg potasu, 65 kg magnezu, 78 kg wapnia. Wyjątkiem jest słoma kukurydziana, bowiem jej przyoranie, ze względu na dwukrotnie większą masę od typowych zbóż, odpowiada pełnej 30-tonowej dawce tego nawozu. Poza tym dostarcza (po mineralizacji) znacznie większych ilości składników mineralnych, szczególnie potasu – nawet do 200 kg/ha i azotu – ponad 70 kg N, ale też fosforu – 40 kg .
Ilości składników, które należy uwzględnić w całościowym bilansie potrzeb pokarmowych roślin następczych są zatem znaczne. Podane wartości w tabeli 2 nie można porównywać z dostępnością z nawozów mineralnych.
Tabela 2. Przeciętna zawartość makroelementów w resztkach pożniwnych różnych gatunków roślin uprawnych [Harasima 2011].
| Roślina uprawna | makroelementy [%] | ||||
| N | P | K | Ca | Mg | |
| Pszenica ozima | 0,67 | 0,11 | 1,06 | 0,28 | 0,09 |
| Pszenica jara | 0,73 | 0,12 | 1,11 | 0,28 | 0,09 |
| Żyto | 0,60 | 0,11 | 1,01 | 0,24 | 0,08 |
| Pszenżyto ozime | 0,59 | 0,11 | 1,05 | 0,24 | 0,08 |
| Jęczmień ozimy | 0,86 | 0,14 | 1,26 | 0,41 | 0,10 |
| Jęczmień jary | 0,80 | 0,12 | 1,23 | 0,40 | 0,10 |
| Owies | 0,76 | 0,16 | 1,89 | 0,35 | 0,11 |
| Kukurydza | 1,19 | 0,20 | 1,87 | 0,40 | 0,28 |
| Gryka | 1,06 | 0,29 | 1,92 | 0,90 | 0,28 |
| Rzepak ozimy | 0,70 | 0,13 | 1,73 | 1,61 | 0,13 |
| Bobik | 1,02 | 0,14 | 1,41 | 0,98 | 0,12 |
| Groch | 1,56 | 0,14 | 1,51 | 1,78 | 0,16 |
| Łubin | 1,20 | 0,15 | 1,54 | 1,07 | 0,13 |
Składniki zawarte w resztkach pożniwnych nie są uwolnione od razu, a mają działanie następcze. Wykorzystanie składników pokarmowych z resztek pożniwnych w pierwszym roku po wprowadzeniu do gleby jest częściowe i zróżnicowane. Należy zwrócić uwagę, że efektywność nawozowa potasu jest w większości aktywna już w pierwszym roku uprawy rośliny następczej. Jak widać słoma zawiera niewiele fosforu (jest to składnik głównie akumulowany w organach generatywnych takich jak nasiona czy ziarno), w związku z tym w planowanym nawożeniu należy głównie liczyć na nawozy mineralne. W pierwszym roku po przyoraniu słomy rośliny wykorzystują z niej ok. 40% azotu, 25% fosforu i ponad 50% potasu.
Warto również sobie uświadomić, że większość resztek pożniwnych, zwłaszcza słoma, po wprowadzeniu do gleby tworzą w niej szeroki stosunek C:N. Stosunek C:N szerszy niż 33,3:1 powoduje trwałe unieruchomienie azotu mineralnego gleby.
Tabela 3. Przeciętna zawartość mikroelementów w resztkach pożniwnych różnych gatunków roślin uprawnych [Harasima 2011].
| Roślina uprawna | Zawartość suchej masy [mg/kg] | |||||
| Mg | B | Cu | Mn | Mo | Zn | |
| Pszenica ozima | 0,09 | 3,00 | 3,50 | 39,7 | 0,35 | 24,2 |
| Pszenica jara | 0,09 | 3,30 | 3,00 | 51 | 0,35 | 24 |
| Żyto | 0,08 | 2,65 | 3,00 | 51,4 | 0,33 | 22,1 |
| Pszenżyto ozime | 0,08 | 2,83 | 3,30 | 45,2 | 0,34 | 25,6 |
| Jęczmień ozimy | 0,10 | 4,2 | 3,5 | 45 | 0,35 | 25 |
| Jęczmień jary | 0,10 | 4,40 | 4,20 | 45,0 | 0,35 | 24,7 |
| Owies | 0,11 | 3,70 | 3,25 | 114,0 | 0,32 | 34,2 |
| Kukurydza | 0,28 | 5,40 | 6,00 | 55,0 | 0,44 | 33,0 |
| Gryka | 0,28 | 13,1 | 4,1 | 115 | 0,58 | 67 |
| Rzepak ozimy | 0,13 | 9,80 | 3,16 | 40,3 | 0,30 | 32,5 |
| Bobik | 0,12 | 15,7 | 4,6 | 30 | 0,34 | 29 |
| Groch | 0,16 | 16,1 | 4,5 | 78 | 0,60 | 30 |
| Łubin | 0,13 | 11,9 | 5,2 | 243 | 0,62 | 44 |
Rozkład słomy i uwalnianie składników
Słoma nieszybko staje się próchnicą, ale odpowiednio zagospodarowana daje początek procesom próchnicotwórczym. Tempo rozkładu resztek pożniwnych zależnie od gatunku rośliny, ilości przyoranej masy organicznej i gleby, może trwać od kilku miesięcy do ponad roku. Ten rozkład w kierunku tworzenia prekursorów próchnicy możemy w dużym zakresie kontrolować, a nawet przyspieszyć.
Osobną kwestią jest tempo mineralizacji tychże resztek i powolne uwalnianie z nich azotu mineralnego, który dostępny będzie dla roślin następczych. Tempo to zależne jest od bardzo wielu czynników, takich jak:
- temperatura (min 15ºC);
- wilgotność gleby (60-70%;
- odczyn gleby (pH 6,0-7,0);
- dostępność azotu;
- głębokość przyorania.
Zbliżone do maksymalnego wykorzystanie składników jest możliwe wtedy, gdy słoma zostanie dobrze rozdrobniona i zastosowany będzie azot przed jej wymieszaniem z glebą. Słomę na polu należy ściąć na odpowiednią długość. Najczęściej ścina się ją na długość ok. 10 cm, a w przypadku gleb ciężkich jeszcze krócej – do długości ok. 6 cm. Jeśli słoma ma pozostać na polu, powinna zostać ścięta już na etapie zbioru. Jeśli rolnik zdecyduje się pozostawić słomę na polu w celach nawozowych, wówczas zbiór powinien przeprowadzić kombajnem, który wyposażony jest w rozdrabniacz słomy. Słoma, która została źle rozdrobniona i nierównomiernie rozprowadzona na polu może utrudniać wschody roślin następczych, a także akumulować wodę, ograniczając tym samym dostęp do niej uprawianym roślinom.
Na słabszych stanowiskach oraz na lżejszych glebach, przed przyoraniem pociętej i równomiernie rozrzuconej na polu słomy, wskazany jest dodatek nawozów azotowych, przeciętnie w ilości 8 kg N na 1 tonę słomy. Rodzaj nawozu nie ma większego znaczenia, a więc może to być mocznik (do 100 kg/ha), siarczan amonu (do 200 kg), saletra amonowa (do 140 kg), RSM (do 150 l), jak też nawóz wieloskładnikowy zawierający azot. Bardzo dobrym nawozem byłaby też gnojowica w dawce 20–30 m3. Wniesiony azot stanowi pokarm dla drobnoustrojów, które się wówczas intensywnie namnażają, czego efektem jest szybszy rozkład (mineralizacja) słomy. Przy jego braku wykorzystywany jest azot glebowy, co może negatywnie oddziaływać na przebieg wzrostu roślin następczych, zwłaszcza ozimych. Bezpośrednio po wniesieniu nawozów, wskazana byłaby podorywka, na głębokość 6–10 cm. Dobrym rozwiązaniem, zwłaszcza przy wysokiej ścierni jest zastosowanie brony talerzowej lub odpowiedniego agregatu z tym narzędziem, który lepiej rozdrobni i wymiesza z wierzchnią warstwą gleby resztki pożniwne i wniesione nawozy, jak też ułatwi kiełkowanie nasion chwastów. Rozkład resztek pożniwnych, w tym słomy, następuje szybciej na glebach lżejszych, niż zwięźlejszych. Poza tym procesy mineralizacji przebiegają z większą intensywnością w płytszej warstwie gleby, a więc nie można przyorywać lub mieszać słomy z glebą zbyt głęboko (maksymalnie do 10 cm), zwłaszcza na glebach zwięzłych i wilgotnych. Istotne dla prawidłowej mineralizacji jest też dokładne pocięcie i równomierne rozrzucenie na polu słomy przed jej przyoraniem. Dotyczy to zwłaszcza grubej, zdrewniałej ścierni i łodyg kukurydzy, ale też innych zbóż. Chodzi o to, by nie tworzyć nieprzepuszczalnej warstwy (poduszki) uniemożliwiającej przesiąk i podsiąk wody, która utrudni doprawienie gleby i kiełkowanie wysianych nasion.
Podsumowanie
Słomą można nawozić wszystkie rośliny uprawy polowej i stosować ją na wszystkich glebach, z wyjątkiem gleb zakwaszonych, przesuszonych, charakteryzujących się małą aktywnością mikrobiologiczną. W takich siedliskach może dochodzić do rozwoju grzybów, które wpływają niekorzystnie na rozkład słomy, a w glebie powstają toksyczne związki dla roślin. Przyjmuje się, że 80% materii organicznej słomy ulega rozkładowi w glebie dopiero po upływie 180 dni od terminu jej przyorania. Z tego względu nawożenie słomą na danym polu nie jest wskazane częściej niż co dwa lata.
