Zachowek – czy należy się każdemu?

Zachowek to temat, który budzi duże emocje, ponieważ dotyczy pieniędzy. Trudno oceniać, czy obowiązujące przepisy są sprawiedliwe i adekwatne do zmieniającej się rzeczywistości. Generalnie zachowek to prawo do otrzymania określonej kwoty w przypadku, gdy osoba uprawniona do dziedziczenia z mocy ustawy zostanie pominięta i nie dostanie należnej części ze spadku. 

Istotne jest także to, że o zachowku mówimy nie tylko wtedy, gdy spadkodawca zapisał majątek innej osobie, np. w testamencie, ale również wtedy, gdy jeszcze przed śmiercią rozdysponował swoim majątkiem w drodze umowy darowizny.

Sprawy o zachowek występują bardzo często na terenach wiejskich, ponieważ popularne jest zapisanie gospodarstwa tylko jednemu z dzieci. W takim przypadku pozostałym dzieciom może przysługiwać prawo do zachowku po śmierci rodziców.

Kto może ubiegać się o zachowek?

W ramach zachowku można żądać wyłącznie zapłaty określonej kwoty pieniężnej. Nie ma możliwości otrzymania w ramach spłaty części nieruchomości.

O zachowek może ubiegać się tylko ściśle określona grupa krewnych spadkodawcy: dzieci, małżonek, rodzice. O zachowek nie mogą ubiegać się osoby:  

1. wydziedziczone w testamencie;
2. uznane orzeczeniem sądu za niegodnych dziedziczenia;
3. które odrzuciły spadek;
4. które zawarły ze spadkodawcą umowę o zrzeczeniu się dziedziczenia;
5. małżonek, przeciwko któremu spadkodawca przed śmiercią wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione;
6. małżonek pozostający ze spadkodawcą w separacji;
7. uprawniony, który otrzymał darowiznę od spadkodawcy o wartości co najmniej wartości zachowku.

Wydziedziczenie

Zgodnie z art. 1008 kodeksu cywilnego spadkodawca może wydziedziczyć dzieci, małżonka i rodziców jeżeli:

1. wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2. dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3. uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Ile się należy?

Zachowek to kwota odpowiadająca 2/3 wartości  udziału spadkowego, który przypadłby w drodze dziedziczenia ustawowego w przypadku osoby trwale niezdolnej do pracy lub małoletniego dziecka. Pozostałym osobom przysługuje kwota w wysokości ½  wartości udziału spadkowego.

Uwaga na przedawnienie

Roszczenia o zachowek można dochodzić w ciągu 5 lat od ogłoszenia testamentu lub od śmierci spadkodawcy w przypadku roszczenia o uzupełnienie zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny.

Zasady współżycia społecznego

Zachowek to kwestia bardzo popularna wśród rolników. W wielu przypadkach konieczność zapłaty zachowku jest niesprawiedliwa, ponieważ jedno z dzieci przejmuje gospodarstwo i pracuje na jego rozwój, a rodzeństwo pojawia się w momencie, gdy jest możliwość otrzymania pieniędzy. W takich szczególnych sytuacjach sądy dopuszczają możliwość zastosowania zasad współżycia społecznego jako uzasadnienie oddalenia żądania.

W postanowieniu z dnia 27 sierpnia 2020 r.(sygnatura akt  V CSK 173/20 ) Sąd Najwyższy podkreślił, że Zastosowanie art. 5 k.c. nie jest wykluczone także do spadkowych praw podmiotowych. Ocena sądu, czy żądanie zapłaty sumy odpowiadającej wysokości zachowku stanowi nadużycie prawa nie powinna pomijać, że prawa osoby uprawnionej do zachowku służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma wobec swoich najbliższych. Pozbawienie osoby uprawnionej zachowku na mocy art. 5 k.c. może nastąpić jedynie w sytuacjach wyjątkowych, a zatem również nieobjętych treścią art. 928 k.c. i art. 1008 k.c.; możliwe jest to również z powodu sprzecznego z zasadami współżycia społecznego zachowania uprawnionego w stosunku do spadkodawcy, jak również w stosunku do zobowiązanego do wypłaty zachowku.

Zrzeczenie się zachowku

Warto też pamiętać, że zgodnie z prawem możliwe jest zrzeczenie się zachowku. Konieczne jest jednak złożenie odpowiedniego oświadczenia w formie aktu notarialnego. Przesądził to  Sąd Najwyższy w uchwale z 17 marca 2017 r. (sygnatura III CZP 110/16): Dopuszczalne jest zawarcie umowy zrzeczenia się prawa do zachowku (art. 1048 k.c.).

Dzierżawa ziemi pod instalacje fotowoltaiczne lub wiatraki – czy warto?