Na świąteczną, wielkanocną symbolikę patrzeć można w wieloraki sposób. Na pierwszy rzut oka zdaje się ona być lekka, kolorowa, a nawet kojarząca się z hipermarketową tandetą. Nic bardziej mylnego, bo pod barankiem, kurczaczkiem, czy też zajączkiem, kryją się bardzo stare i głębokie znaczenia.
Podstawą, wokół której koncentruje się tradycyjny wielkanocny stół, jest święconka (lub inaczej święcone). Ona to, zgodnie z polską ludową tradycją, winna składać się z: jaj, baranka, soli kuchennej, chleba, wędlin, chrzanu, miodu i pieprzu. Całości święconego dopełniała babka wielkanocna. Wszystkie powyższe składniki, zgodnie ze znaną po dziś dzień tradycją, umieszcza się w koszyku, najlepiej wykonanym z wikliny, nakrytym białą lub lnianą chustą, często z barwnymi, charakterystycznymi dla danego regionu, wzorzystymi haftami. Z tak przygotowaną święconką, by stało się zadość tradycji, należy w Wielką Sobotę udać się do kościoła. Święcone stanowi bowiem dar, który winno się poświęcić przed ołtarzem w kościele, aby uroczyste świąteczne śniadanie, spożywane w pierwszy dzień Świąt Wielkiej Nocy nabrało właściwego znaczenia.
Baranek – symbol Zmartwychwstania
Chociaż jajka są obecnie najpowszechniej kojarzonym symbolem Świąt Wielkiej Nocy, to z uwagi na znaczenie godzi się opis symboliki Święconki i Wielkanocnego Stołu rozpocząć od baranka. Jest tak, ponieważ baranek symbolizuje Zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa. W najbardziej tradycyjnych formach baranek wykonywany był z masła albo ciasta. Natomiast w o wiele późniejszych wersjach (XIX w.) przygotowywano go z cukru lub czekolady. Przy okazji dodajmy, że nieodłącznym atrybutem baranka jest mała chorągiewka (a ściślej, miniaturowe rzymskie labarum, czyli chorągiew z drzewcem i poprzeczką wzdłuż krótszego boku) z zawołaniem „Alleluja”, co bezpośrednio odnosi się do wątków biblijnych. Warto wiedzieć, że baranek to także symbol niewinności, czystości ale też i posłuszeństwa. Baranek w rozumieniu staro i nowotestamentowym, to również znak tego, że Jezus umarł na krzyżu za ludzi i dzięki temu Bóg przebaczył im ich grzechy.
Pisanki sprzed 5000 lat
Dekorowanie jajek to zwyczaj znany już w starożytności. Najstarsze znane archeologom przykłady ich barwienia liczą ponad 5000 lat. Mowa tu o pisankach z Asyrii. Nieco późniejsze tego rodzaju artefakty pochodzą z Egiptu, Persji, Rzymu i Chin. Przy okazji warto dodać, że kolorowo pomalowanymi jajkami Chińczycy obdarowywali się wraz z nadejściem wiosny.
Ciekawym przykładem tego rodzaju tradycji są starożytne jajka egipskie, które dekorowano charakterystycznym motywem przedstawiającym skarabeusze i dwie ludzkie postaci. W samym natomiast Kairze, na jajkach uwieczniano wizerunki sławnych przedstawicieli ówczesnej, miejskiej społeczności. Badaczom znane są też jajka z Sudanu, na których umieszczano cytaty z Koranu. A pisanki wykonywane w Chinach zdobiono misternymi miniaturami przedstawiającymi kwiaty wiśni, chryzantem, ptaków. Mało tego! Pisanki znane były również australijskim Aborygenom, którzy rzeźbili jaja strusie – przy czym były one dla nich bardzo ważnym, świętym symbolem.
Słowiańszczyzna, Polska i Ukraina
Najstarsze odnalezione na ziemiach polskich pisanki pochodzą z końca X wieku. Odkryto je na opolskiej wyspie Ostrówek w pozostałościach prasłowiańskiego grodu. Dawni mieszkańcy grodziska umieścili na nich wzory wykonane roztopionym woskiem, który następnie wkładano do barwnika. Były to łupiny cebuli lub ochry, co zabarwiło je na widoczną do dziś, charakterystyczną brunatnoczerwoną barwę.
Na obszarach zamieszkanych przez dawnych Słowian (a szczególnie w Ukrainie), jajka zdobiono w celach magicznych. Zwyczaj ten uważany był za jeden z warunków zapewnienia ciągłości świata. Barwione i zdobione jajka stanowiły również szczególny element praktyk magicznych mogących zapewnić zdrowie i dorodność, nie tylko ludziom, ale i zwierzętom gospodarczym. W tym celu zwykło się magicznie naznaczonymi jajkami pocierać chore miejsca lub toczyć po grzbietach zwierząt.
Symbolika i barwy
Jajka zdobiono też wzorami o bogatej i ważnej symbolice. Elementy solarne odwoływały się do wartości takich jak odrodzenie i wieczność, a figury geometryczne symbolizowały nieskończoność. Samemu dekorowaniu skorupek towarzyszyły też odpowiednie rytuały służące potęgowaniu ich magicznych właściwości.
Swoje znaczenie miały też barwy pisanek. Czerwień i biel symbolizowały szacunek i cześć
dla domowych opiekuńczych duchów. Natomiast czerń i biel oznaczały szacunek dla duchów i bóstw ziemi. Zieleń zaś odnosiła się do odrodzenia przyrody i miłości, a brązowy kolor zapewnić miał rodzinne szczęście.
Dawni Słowianie jajka wiązali z kultem boga słońca. Było ono dla nich ważnym symbolem solarnym, symbolem nowego życia, narodzin. Jajko pełniło też rolę potężnego amuletu przeciw czarom i złym mocom. Jajko występowało więc w obrzędach wiosennych i ku czci zmarłych.
Wraz z nastaniem chrześcijaństwa na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, dla wiernych religii katolickiej i prawosławnej, jajko wiązało się z motywem zmartwychwstania Chrystusa. Było to (i jest do dziś), żywy symbol nadziei na wieczne życie. Przy czym, dla wiernych kościoła katolickiego dominującą barwą była czerwień. Na pamiątkę zmartwychwstania kolor czerwony stał się symbolem zwycięstwa, radości i dobrych wiadomości. Dlatego ludowa tradycja przypisywała szczególne znaczenie rumuńskiemu przysłowiu kiedy zabraknie czerwonego jajka, to nastąpi koniec świata.
Chleb i wędliny
W wielkanocnym koszyku ważne miejsce zajmuje też chleb, jako dar od Boga, symbol życia i ciała Chrystusa. Poświęcony chleb zapewnić ma domownikom dobrobyt, szczęście i godne życie. Natomiast wędliny, np. kawałek kiełbasy, kilka plasterków szynki, zgodnie z tradycją symbolizować mają zakończenie postu.
Miejsce dla przypraw
W święconce poczesne miejsce zajmuje także sól, która symbolizuje oczyszczenie i prawdę. Zadaniem soli ma być zapewnienie nam zdrowia, ochrony przed grzechem i odganianie zła. Natomiast korzeń chrzanu albo pieprz symbolizować mają cierpienie Jezusa, zapewniać siłę i chronić od złego.
Koszyk, bukszpan i wypieki
Nieodzowny w święconce jest też kawałek, najlepiej własnoręcznie wypieczonego, ciasta babki albo sernika. Wypieki te mają symbolizować doskonałość i dobro w domu. To także symbol radości z wytrwania w postanowieniach z czasu Wielkiego Postu. Wiklinowy koszyk jest natomiast symbolem nieśmiertelności i natury. A bukszpan dekorujący święcone odnosi się do wieczności. Jest tak dlatego, że gałęzie tej rośliny pozostają zielone przez cały rok. Zgodnie z tradycją wszystkie poświęcone potrawy powinny być spożyte przez uczestników wielkanocnego śniadania.
Zajączek, kurczaczek i rzeżucha
I tak oto trafiliśmy na wielkanocny stół, na którym zajączek jest symbolem wiosny, witalności, zdrowia, a także odradzającej się przyrody. Ludowe podania mówią, że to zając, jako pierwszy zobaczył Chrystusa powstającego z grobu. Etnografowie natomiast dopatrują się w tym zwierzęciu łącznika pomiędzy światem zmarłych i żywych. Zajączek ma też inną rolę do spełnienia. W okresie wielkanocnym przynosi on dzieciom prezenty (słodycze lub drobne upominki chowane w różnych miejscach, w wystawionych wcześniej koszyczkach). Warto wiedzieć, że w różnych regionach Polski dzieje się to albo w Wielki Czwartek, albo w Pierwsze Święto Wielkiej Nocy. Ważnym elementem świątecznego stołu jest również mały, żółty kurczaczek. To z kolei symbol radości, nowego życia, a także odrodzenia z grzechu. Do odradzającego się życia i zmartwychwstania nawiązuje też rzeżucha.
Tradycja łączy pokolenia i epoki
Siadając zatem do wielkanocnego świątecznego stołu warto uzmysłowić sobie, że podniosły nastrój i duchowość, która może nam się wtedy udzielić, była też udziałem wielu pokoleń ludzi przed nami. Swymi korzeniami sięga ona wielu set lat i różnych kulturowych kręgów, i w tym sensie jej wartość trudna jest dziś do przecenienia.
Źródła:
– Folklor polski. Sztuka ludowa, tradycje, obrzędy – oprac. zb. wyd.: SBM Renata Gmitrzak, 2020 r.
– Polskie obrzędy i zwyczaje. Doroczne – autor: Barbara Ogrodowska, wyd. Muza, 2012 r.
– Wszystko o Wielkanocy. Znaczenie religijne, tradycje, zwyczaje, ciekawostki – praca zbiorowa, wyd. Sfinks, 2015.
– Świętujemy Wielkanoc – autor: Leszek Smoliński, wyd. Rafael, 2022
