Retencja w lasach i przy drogach

W ostatnim artykule podjąłem temat dotyczący strategii i projektów wodno-retencyjnych przygotowywanych i wdrażanych przez Ministerstwo Klimatu i Środowiska. Teraz natomiast zajmę się, nie mniej ważnym zagadnieniem, czyli działaniami MKiŚ realizowanymi we współpracy z Lasami Państwowymi i Generalną Dyrekcją Dróg Krajowych i Autostrad. Co jest zagadnieniem bardzo ważnym dla rolnictwa z uwagi na bliskie sąsiedztwo i wzajemne powiązania z nim ekosystemów leśnych i otoczenia dróg. 

Troska o leśne ekosystemy

Nie od dziś wiadomo, że stan gospodarki wodnej, w tym warunków retencyjnych, ściśle powiązany jest ze stanem ekosystemów leśnych, a te mają spory wpływ na kondycję obszarów rolnych. Dostrzega to m.in.  Ministerstwo Klimatu i Środowiska, które za pośrednictwem swoich strategii i projektów, wspiera działania w powyższym zakresie. MKiŚ, we współpracy z Generalną Dyrekcją Lasów Państwowych, kładzie przy tym nacisk na wsparcie dla działań zmierzających do poprawy warunków oraz zwiększenia możliwości adaptacyjnych lasów. Służy temu m.in.: „Kompleksowy projekt adaptacji lasów i leśnictwa do zmian klimatu – mała retencja oraz przeciwdziałanie erozji wodnej na terenach nizinnych”. Z założenia, zadania nim objęte mają wzmacniać odporność na zagrożenia związane ze zmianami klimatu w nizinnych ekosystemach leśnych. Z ukierunkowaniem na zapobieganie powstawaniu lub minimalizację negatywnych skutków zjawisk naturalnych, takich jak: niszczące działanie wód wezbraniowych, powodzie i podtopienia, susze oraz pożary. Środkiem zmierzającym do osiągnięcia powyższych celów, zdaniem MKiŚ, była realizacja kompleksowych działań polegających na zabezpieczeniu lasów przed kluczowymi zagrożeniami związanymi ze zmianami klimatycznymi. Obejmowały one m.in. rozwój systemów małej retencji oraz przeciwdziałanie nadmiernej erozji wodnej na terenach nizinnych.

Zatrzymać wodę w lesie 

„Kompleksowy projekt adaptacji lasów i leśnictwa do zmian klimatu – mała retencja oraz przeciwdziałanie erozji wodnej na terenach nizinnych”, zrealizowano w latach 2016-2023, w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko 2014-2020 działanie 2.1 Adaptacja do zmian klimatu z zabezpieczeniem i zwiększeniem odporności na klęski żywiołowe, w szczególności katastrofy naturalne oraz monitoring środowiska. Beneficjentem projektu było Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe przy wsparciu Centrum Koordynacji Projektów Środowiskowych jako jednostki realizującej projekt (JRP).

Głównym celem projektu było wzmocnienie odporności na zagrożenia związane ze zmianami klimatu w nizinnych ekosystemach leśnych. Do celów uzupełniających zaliczono natomiast odbudowę cennych ekosystemów naturalnych z uwzględnieniem ich pozytywnego wpływu na ochronę różnorodności biologicznej, a także ocenę skutków przyrodniczych wykonywanych zadań realizowaną poprzez prowadzenie monitoringu porealizacyjnego wybranych zadań adaptacyjnych. Dodajmy, że działania realizowane w ramach projektu były ukierunkowane na zapobieganie powstawaniu lub minimalizację negatywnych skutków zjawisk naturalnych takich jak: niszczące działanie wód wezbraniowych, powodzie i podtopienia, susza i pożary.

Pod względem rzeczowym, w ramach projektu, realizowane zostały inwestycje związane z:
• Budową, przebudową, odbudową i poprawą funkcjonowania zbiorników małej retencji, wraz z niezbędną infrastrukturą umożliwiającą czerpanie wody do celów przeciwpożarowych przez jednostki PSP.
• Budową, przebudową, odbudową i poprawą funkcjonowania małych urządzeń piętrzących w celu spowolnienia odpływu wód powierzchniowych oraz ochrony gleb torfowych.
• Adaptacją istniejących systemów melioracyjnych do pełnienia funkcji retencyjnych z zachowaniem drożności cieku dla ryb.
• Przeciwdziałaniem nadmiernej erozji wodnej – np. poprzez zabezpieczanie brzegów i stoków.
• Przebudową i rozbiórką obiektów hydrotechnicznych niedostosowanych do wód wezbraniowych (mostów, przepustów, brodów).

W ramach projektu, w większości wybudowano małe obiekty, czyli budowle o prostej konstrukcji z zastosowaniem materiałów naturalnych, które z założenia mają być przyjazne dla środowiska. Jak zapewnia GD LP, wszystkie nowe budowle dostosowano do lokalnych warunków przyrodniczo-krajobrazowych, tak by umożliwić swobodne przemieszczanie się organizmów wodnych.

Do najistotniejszych efektów realizacji „Kompleksowego projektu adaptacji lasów i leśnictwa do zmian klimatu – mała retencja oraz przeciwdziałanie erozji wodnej na terenach nizinnych”, GD LP zalicza przede wszystkim retencjonowanie wody oraz wpływ małej retencji na ochronę przyrody. Dlatego też, jak zapewnia Generalna Dyrekcja, zbiorniki powstałe w ramach projektu nie tylko przyczyniają się do poprawy bilansu wodnego i uwilgotnienia siedlisk leśnych, ale też stały się ważną ostoją wodnej fauny i flory. Służą m.in. jako wodopoje dla leśnych zwierząt i pełnią funkcje biofiltrów.

Projekt umożliwił retencjonowanie 2 544 674,61 m³ wody. A pojemność obiektów małej retencji powstałych w ramach powyższego działania osiągnęła wartość 3 985 194,74 m³. W ramach projektu powstało 1 349 nowych obiektów piętrzących wodę lub spowalniających jej odpływ.

Całkowity koszt realizacji powyższego projektu zamknął się w kwocie w wysokości 246 495 660,08 zł. Kwota wydatków kwalifikowalnych to 191 222 163 zł. Natomiast wysokość dofinansowania z funduszy Unii Europejskiej osiągnęła wartość rzędu 162 538 838,55 zł

Retencja i gospodarka leśna w górach

Do ważniejszych proretencyjnych działań realizowanych pod egidą Ministerstwa Klimatu i Środowiska, we współpracy z Generalną Dyrekcją Lasów Państwowych zaliczyć również należy projekt pod nazwą: „Kompleksowa adaptacja lasów i leśnictwa do zmian klimatu – mała retencja i przeciwdziałanie erozji wodnej w górach”. Głównym celem powyższego projektu jest wzmocnienie odporności na zagrożenia związane ze zmianami klimatu w górskich ekosystemach leśnych. Działania nim objęte służyć mają zapobieganiu powstawaniu lub minimalizacji negatywnych skutków zjawisk naturalnych, tj. niszczącego działania wód wezbraniowych, powodzi i podtopień, suszy i pożarów. Powyższy cel ma być osiągnięty poprzez realizację wielu przedsięwzięć dotyczących zabezpieczenia lasów przed kluczowymi zagrożeniami związanymi ze zmianami klimatycznymi. Obejmą one rozwój systemów małej retencji oraz przeciwdziałanie nadmiernej erozji wodnej na terenach górskich. Projekt obejmować będzie budowę, przebudowę lub odbudowę zbiorników małej retencji i zbiorników suchych, a także małych urządzeń piętrzących (zastawek, małych progów i przetamowań), na kanałach i rowach w celu spowolnienia odpływu wód powierzchniowych, przywracania funkcji obszarów mokradłowych i ich ochrony oraz odtwarzanie terenów zalewowych. W zakres kompleksowego projektu wchodzą też przebudowy i rozbiórki obiektów hydrotechnicznych niedostosowanych do wód wezbraniowych (mostów, przepustów i brodów), a także zabudowy przeciwerozyjnej dróg, szlaków zrywkowych. Inna kategoria działań w ramach projektu służyć ma zabezpieczeniu obiektów infrastruktury leśnej przed skutkami nadmiernej erozji wodnej związanej z gwałtownymi opadami i spływami wód. Dotyczy to m.in. wodospustów, płotków drewnianych, kaszyc i narzutów kamiennych.

Majowy start projektu

Start projektu „Kompleksowa adaptacja lasów i leśnictwa do zmian klimatu – mała retencja i przeciwdziałanie erozji wodnej w górach”, ogłoszono 15 maja 2025 roku. Za jego realizację odpowiada Centrum Koordynacji Projektów Środowiskowych we współpracy z 42. Nadleśnictwami, a także Regionalne Dyrekcje Lasów Państwowych w Krakowie, Katowicach, Wrocławiu i Krośnie. Partnerami naukowymi realizatorów projektu są natomiast trzy instytucje: Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, poznański Uniwersytet im. Adama Mickiewicza i Centrum Ochrony Mokradeł 

W ramach powyższego projektu, do końca 2028 r. jego realizatorzy zamierzają wzmocnić odporność górskich ekosystemów leśnych na: susze i pożary, powodzie, podtopienia i gwałtowne opady, niszczącą erozję oraz ekstremalne przepływy wód. 

Do twardych rezultatów projektu zaliczono natomiast budowę zbiorników małej retencji i zbiorników suchych, zastawek, progów i przetamowań spowalniających odpływ wód, a także mostów, przepustów i brodów dostosowanych do wezbrań wód. Planuje się też montaż zabezpieczeń dróg i infrastruktury leśnej przed spływem błotnym. W ujęciu liczbowym powstać ma 628 obiektów. Zakłada się również realizację kompleksowych zadań z docelowym efektem w postaci 358 000 m³ nowej pojemności retencyjnej i  280 000 m³ wody zatrzymanej w terenie. Integralną częścią projektu będą również webinaria, szkolenia terenowe, wystawy i materiały edukacyjne adresowane do przedstawicieli lokalnych społeczności, samorządów, NGO i fachowców.
Całkowity koszt realizacji projektu zamknie się w kwocie w wysokości 302,88 mln zł. Przy czym  wydatki kwalifikowalne obliczono na 239,2 mln zł. Natomiast dofinansowanie realizacji projektu z funduszy Unii Europejskiej zamknie się w kwocie w wysokości 190,67 mln zł. 

Budowa i konserwacja urządzeń wodnych 

Poza powyższymi projektami, jednostki i instytucje podległe Lasom Państwowym zrealizowały też szereg działań dotyczących budowy i utrzymania infrastruktury wodno-melioracyjnej w lasach. Jednostki organizacyjne podległe Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych prowadzą również wiele działań inwestycyjnych i konserwacyjno-utrzymaniowych. 

W ramach inwestycji w zakresie infrastruktury wodno-melioracyjnej w latach 2017-2019 Lasy Państwowe wybudowały 186 km rowów za kwotę 4,9 mln zł, 81 zbiorników wodnych za łączną kwotę 10,3 mln zł i 59 urządzeń piętrzących za kwotę 1,2 mln zł.
I jak podkreśla GD LP wykonanie powyższych obiektów przyczyniło się do bezpośredniego zwiększenia retencji wodnej o 757 tys. m3, wynikającej z pojemności wodnej zbiorników. Natomiast zlokalizowana na terenach zarządzanych przez PGL LP znacząca liczba obiektów infrastruktury wodno-melioracyjnej wymusza konieczność prowadzenia bieżących i regularnych prac konserwacyjnych i utrzymaniowych. Celem tych działań jest zachowanie właściwego ich stanu technicznego oraz użytkowego. W latach 2017-2019 dotyczyło to 31 861 km rowów (prace za kwotę 26,3 mln zł), 2447 zbiorników wodnych (prace za kwotę 5,7 mln zł) oraz 4327 urządzeń piętrzących (prace za kwotę 2,1 mln zł). 
Warto też wspomnieć, że działania związane z konserwacją i utrzymaniem ww. urządzeń wodnych polegały głównie na: wykaszaniu roślin z dna oraz brzegów urządzeń wodnych, usuwaniu drzew i krzewów porastających dno oraz brzegi urządzeń wodnych, usuwaniu przeszkód naturalnych, udrażnianiu przez usuwaniu zatorów utrudniających przepływ wody w urządzeniach wodnych, a także na remontach i konserwacjach urządzeń wodnych.

Proces zalesienia gruntów

Do kategorii dodatkowych działań, tzw. nietechnicznych, przyczyniających do złagodzenia skutków suszy  Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe zalicza natomiast:

1. a) zalesienia gruntów – mające wpływ na stabilność ekologiczną obszarów leśnych oraz na wykorzystanie produkcyjności gleb, a także ograniczające erozję powierzchniową powodowaną m.in. przez opady nawalne, co prowadzi do zwiększenia zasobów wodne, przyczyniając się do niesterowalnego zatrzymywania wody w środowisku.

W Lasach Państwowych w 2016-2020 zalesiono więc:

• w roku 2016 – 819,12 ha
• 2017- 634,15 ha
• 2018 – 410,61 ha
• 2019 – 404,85 ha
• 2020 – 343,58 ha

1. b) przebudowę drzewostanów – czyli procesy długotrwałe i skomplikowane polegające na dostosowaniu składu gatunkowego drzewostanu do wykorzystania możliwości produkcyjnych siedlisk oraz stworzeniu właściwej struktury przestrzennej i odpowiedniej formy zmieszania. Czego efektem jest zmniejszenie wrażliwości drzewostanu na czynniki biotyczne i abiotyczne, także tworzenie warunków do optymalnego retencjonowania i spływu wód powierzchniowych.

W powyższym zakresie, w Lasach Państwowych w 2016-2020 wykonano przebudowy drzewostanów na powierzchni:

• 2016 – 5757 ha
• 2017 – 5529 ha
• 2018 – 4755 ha
• 2019 – 4303 ha
• 2020 – 3499 ha

Wody opadowe i roztopowe przy drogach

Warto również wspomnieć o tym, że Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe (PGL-LP) i Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad (GDDKiA), wspólnie realizują projekt pilotażowy dotyczący zagospodarowania wód opadowych i roztopowych. Celem projektu jest zwiększenie możliwości retencyjnych, a także przeciwdziałanie suszy w ekosystemach leśnych oraz optymalizacja kosztów związanych z budową i utrzymaniem systemu odwodnień dróg. Dotyczy to możliwości wykorzystania zbiorników w pasach drogowych do celów gaśniczych czy też w przypadku wystąpienia klęsk żywiołowych. Porozumienie pomiędzy PGL-LP a GDDKiA precyzuje również warunki współpracy w zakresie odprowadzenia wód opadowych i roztopowych z terenu pasów drogowych oraz zagospodarowania ich na terenach zarządzanych przez Lasy Państwowe. Dotyczy to wyłącznie nowo powstających inwestycji drogowych. Zgodnie z zawartymi w nim zapisami obydwa współpracujące z sobą podmioty mają każdorazowo oceniać i uzgadniać możliwości techniczne odprowadzania zgromadzonej wody oraz potencjalny wpływ tych działań na tereny leśne.

Źródła:
Strona internetowa MKiŚ – www.gov.pl/web/susza/ministerstwo-klimatu-i-srodowiska
Oficjalny portal internetowy GDL Lasów Państwowych: https://www.lasy.gov.pl/pl
Oficjalny portal internetowy PGL – Lasy Państwowe: www.lasy.gov.pl/pl/nasza-praca/pgl-lasy-panstwowe
Oficjalny portal internetowy: GDDkiA: https://www.gov.pl/web/gddkia/generalna-dyrekcja-drog-krajowych-i-autostrad