Zataczająca coraz szersze kręgi oraz nabierająca przyśpieszenia modernizacja polskiego rolnictwa, w połączeniu z wyłączeniem z uprawy dużych obszarów gleb lekkich, zagrażają miejscowym populacjom i starym odmianom wszystkich roślin użytkowych. Powszechna dostępność nasion nowoczesnych odmian towarzysząca powyższym procesom sprawia, że na naszych oczach ustępują z uprawy takie gatunki jak proso zwyczajne, lnicznik siewny czy esparceta. Przepadło już żyto krzyca uprawiane niegdyś na Podhalu.
Różnorodność roślin uprawnych, która powstawała przez ostatnie tysiące lat sprawiła, że mieliśmy w użytkowaniu rośliny, które różniły się smakiem, zapachem, kolorem i kształtem. Propagując zachowanie starych odmian roślin uprawnych zwraca się uwagę na ochronę zasobów genowych, na ratowanie ginących genotypów. Zachowanie starych gatunków i ich odmian zwiększa różnorodność upraw, co zapobiega uproszczeniu płodozmianu i zapewnia różnorodność siedlisk. Większość z ustępujących gatunków cechują mniejsze wymagania uprawowe, co pozwala na ograniczenie nawożenia oraz liczby zabiegów środkami ochrony roślin. Zazwyczaj gatunki te są szczególnie przydatne w systemach produkcji ekstensywnej i ekologicznej, a także do podtrzymania produkcji rolniczej na terenach marginalnych. Wzrost zapotrzebowania na niekonwencjonalną żywność oraz terapeutyczne własności produktów z nich pochodzących sprawia, że rośliny te wracają na nasze pola. Rolnicy, którzy uprawiają opisane w ulotce gatunki, mogą otrzymać dopłaty do powierzchni upraw tych roślin uczestnicząc w programie rolnośrodowiskowym – pakiet 6. Stosując się do zaleceń zawartych w niniejszej broszurze, rolnicy ekologiczni muszą wyeliminować opisane w ulotce środki niedozwolone w gospodarstwach ekologicznych, tzn. nawozy sztuczne oraz syntetyczne środki ochrony roślin.
Proso
W pierwszej połowie XX wieku proso należało do jednego z powszechnie uprawianych zbóż. Praktycznie w każdym gospodarstwie znajdował się kawałek starannie uprawianego pola obsianego prosem. Stanowiło ono podstawowy posiłek niemal każdego dnia. Obecnie, ludzie spożywają proso coraz rzadziej, stanowi ono raczej podstawę pasz dla papużek czy kanarków. Jednak na świecie nadal są regiony, gdzie prosto stanowi ważny gatunek uprawny. Są to głównie tereny o suchym klimacie i niezamożeni ludności, zaliczyć tutaj można strefę Sahelu.
Z języka łacińskiego proso to Panicum miliaceum, należy do rodziny traw (Gramineae). Jednoroczna roślina jara, samopylna o silnie rozgałęzionym systemie korzeniowym. Osiąga wysokość nawet do 1,5m. Posiada sztywne i stosunkowo grube źdźbło, zazwyczaj owłosione. Kwiatostanem jest wiecha, a owocem ziarniak, który może mieć różną barwę: białą, żółtą, czerwoną, brudnozieloną czy prawie czarną. W zależności od warunków klimatycznych i glebowych okres wegetacji trwa 80-115 dni.
Dwie odmiany
Proso zwykłe, rozpierzchłe z wiechą nawet do 25 cm reprezentuje odmiana Gierczyckie (zarejestrowana w 1956 roku). Jest to odmiana uniwersalna, odporna na suszę, dobrze plonuje, ale jest mało odporna na wyleganie. Kolejna odmiana – Jagna (zarejestrowana w 2000 roku), może być wykorzystywana do produkcji kaszy jaglanej do bezpośredniego spożycia przez ludzi bądź w przemyśle piekarniczym jako dodatek do wybranych gatunków chleba. Rośliny tej odmiany są dosyć wysokie, mają zwartą wiechę i żółte ziarno. Ponadto posiadają wysoka zdolność do krzewienia, co przekłada się na lepsza plenność.
Odmiana Jagna posiada zwartą wiechę, ziarno żółte, rośliny są nieco wyższe od odmiany Gierczyckie i bardziej odporne na wyleganie. Przejawia większą zdolność do krzewienia, a tym samym jest bardziej plenna.
Jakie warunki lubi proso?
Jest to rośliną dnia krótkiego, światło i ciepłolubna. Kiełkuje w temperaturze 8-10 st C. Bardzo dobrze znosi suszę, jednak spóźnione majowe przymrozki potrafią całkowicie zniszczyć młode rośliny. Gleby zimne, podmokłe to nie jest dobre stanowisko dla tej rośliny. Najlepsze plony uzyskuje się na glebach bogatych w próchnicę, jednak od dawnych czasów uprawiane jest głównie słabszych glebach kompleksów żytnich. Co jest jednak najważniejsze w uprawie prosa? Przede wszystkim dobra struktura gleby, odpowiedni odczyn (zbliżony do obojętnego) oraz brak zachwaszczenia, zwłaszcza chwastami prosowatymi.
Jaki przedplon? Najlepiej sprowadzają się rośliny okopowe na oborniku oraz strączkowe. Dobre będą również zboża, zarówno ozime i jare.
Nasiona powinny zostać wysiane płytko i na jednakową głębokość (siewu na glebach cięższych 1-2 cm, na lekkich do 3 cm) w dobrze doprawioną glebę, zasobną w podstawowe składniki pokarmowe. Na początku proso pobiera dość dużo azotu, a w miarę rozwoju rośliny zwiększa się zapotrzebowanie na fosfor i potas. Ponadto, warunkiem uzyskania wysokich plonów jest wysianie dobrego materiału siewnego w odpowiednim terminie, który zależny jest od rejonu uprawy. Najbardziej optymalny jest czas między 5 a 20 maja. Nie należy wysiewać zbyt wcześnie, gdyż naraża to rośliny na wiosenne przymrozki. Zbyt późny siew natomiast opóźnia dojrzewanie prosa i obniża plony.
Przy zbiorze należy pamiętać, że proso jest najłatwiej osypującym się gatunkiem zbóż. Termin zbioru przypada różnie, w zależności od regionu w jakim jest uprawiane. W centralnej Polsce to zwykle przypada w III dekadzie sierpnia lub w I dekadzie września, a na północy kraju w II – III dekadzie września. Zbioru można dokonać na dwa sposoby – tradycyjnie czyli dwufazowo oraz jednofazowo. Pierwszy sposób rozpoczyna się, gdy nasiona górnej części wiechy były w pełni dojrzałe, w środkowej osiągnęły dojrzałość woskową, a w dolnej jej początek. Drugi zbiór, czyli jednofazowy wykonuje się kombajnem w fazie pełni dojrzałości ziarniaków w całej wiesze. Zbiór kombajnem zapewnia mniejsze straty plonu, jednak trzeba ziarno dodatkowo dosuszyć.
Lnicznik siewny (lnianka)
Lnicznik siewny (Camelina sativa) jest jedną z najstarszych roślin uprawnych należących do rodziny Brassicacea. Według przypuszczeń, lnianka była ściśle powiązana z uprawa lnu, ponieważ uważa się, że pojawiła się w tej uprawie jako chwast. Ze względu na dużą zawartość tłuszczu w nasionach lnianki z upływem czasu zaczęto uprawiać ją jako roślinę oleistą. Wyodrębniło się to już przed dwoma tysiącami lat, głównie na terenach Azji Przedniej i Bliskim Wschodzie. W Polsce również uprawiany było od wieków i ze względu na swoją powszechność nosił szereg przeróżnych nazw lokalnych: judra, rydz, rydzyk, ryżyk oraz lnianka i lennica.
Licznik występuje w dwóch formach jarej i ozimej. Charakteryzuje się wrzecionowatym korzeniem, który ma słabo rozwinięte boczne korzenie. Łodyga jest bardzo sztywna, z rozgałęzieniami w górnej części, a kwiatostan stanowi wydłużone grono, które kwitnie przez około 20-30 dni w pięknych żółtych barwach. W dojrzałych owocach znajduje się około 8-10 rdzawo-żółtych nasion bogatych w tłuszcz (ok 30%). Olej z nich tłoczony jest na zimno, głównie w celach konsumpcyjnych i nazywany jest olejem rydzowym (od starej nazwy lnianki – rydz). Zawiera dużą ilość kwasów nienasyconych (linolowy, linolenowy i eicosenowy), które sa bardzo korzystne dla diety i zdrowia człowieka, witaminę A, E i z grupy B, lecytyny oraz mikro- i makroelementy. Łyżeczka oleju rydzowego pokrywa dzienne zapotrzebowanie organizmu na niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe, obniżając przy tym ryzyko kumulacji cholesterolu oraz zapadalność na choroby krążenia.
Odmiany lnianki: obecnie w Polsce ochronie podlegają wyłącznie dwie odmiany lnianki jarej – Śmiłowska (w Księdze Ochrony Wyłącznego Prawa od 2012) i Omega (w KO od 2013). Są również trzy odmiany lnianki ozimej: odmiana Przybrodzka (w KO w roku 2008), odmiana Luna i Maczuga (w KO od 2012). Odmiana Omega oraz odmiany ozime Luna i Maczuga zostały wyhodowane na Uniwersytecie Przyrodniczym w Poznaniu (w Katedrze Genetyki i Hodowli Roślin).
Wykorzystanie oleju rydzowego
Pierwszym i podstawowym wykorzystaniem oleju rydzowego są cele spożywcze. Posiada prozdrowotne właściwości oraz tradycyjnie tłoczony jest na zimno. Sprawiło to, że został on wpisany na listę produktów tradycyjnych województwa Wielkopolskiego ( w 2006 roku). Obecnie wykorzystywany jest przede wszystkim do produkcji oleju napędowego oraz jako paliwo lotnicze. Ponadto olej rydzowy może być również wykorzystywany jako źródło związków biologicznie czynnych w przemyśle spożywczym oraz kosmetycznym. Może być używany w przemyśle polimerów bazujących na produktach petrochemicznych, gdyż po odpowiedniej obróbce może być stosowany do wytwarzania wrażliwych na nacisk klejów, powłok lub żywicy. Natomiast wytłoki z lnianki, które powstają przy ekstrakcji oleju mogą być wykorzystywane jako bogaty w białko składnik mieszanek paszowych dla zwierząt, a łodygo można wykorzystać przy produkcji masy włóknistej.
Esparceta siewna
Esparceta siewna, nazywana również sparcetą (z łac. Onobrychis viciifolia) to roślina wieloletnia występującą w formie ozimej, zaliczaną do motylkowatych drobnonasiennych. Obecnie w Krajowym Rejestrze znajduję się tylko jedna odmiana esparcety – Taja. Została zarejestrowana w 1995 roku przez Małopolska Hodowlę Roślin. Charakteryzuje się bardzo dobrym odrastaniem po skoszeniu. W Polsce znaczenie więcej uprawia się koniczyny czerwonej czy lucerny niż samej esparcety, ze względu na mniejszy plon i duże wymagania glebowe.
