U źródeł dożynkowego obyczaju leży wdzięczność za dobre plony i za ciężką pracę podczas zbiorów. Nasi przedchrześcijańscy przodkowie dziękowali za dobre plony swoim bóstwom i siłom natury. Natomiast w epoce kultury chrześcijańskiej uczestnicy dożynek składają podziękowania Panu Bogu i Matce Bożej. Drugą, ważną stroną dożynek jest podziękowanie za pracę dla wszystkich, którzy ją wykonali. W dawnych szlacheckich dworach podczas dożynek to pan usługiwał chłopom biesiadującym przy wielkim stole. Później podobnie czynili też gospodarze dla swoich pracowników. Obecnie dożynki przybrały charakter wspólnego świętowania w sołectwach, w wiejskich salach. Dożynki mają też swój poza lokalny, bardziej publiczny wymiar. Organizuje się m.in. dożynki gminne, powiatowe, wojewódzkie. I oczywiście te największe, najbardziej prestiżowe – Ogólnopolskie Dożynki Prezydenckie.
Czym są dożynki?
Dożynki lub inaczej Święto Plonów (albo wyżynki, obrzynki, wieniec, wieńcowe, okrężne czy też źniwniok na Śląsku Opolskim), to ludowe święto połączone z obrzędami dziękczynnymi za ukończenie żniw i prac polowych. Na obszarze słowiańszczyzny w czasach przedchrześcijańskich dożynki obchodzono w stałym terminie 23 września, czyli w okresie jesiennej równonocy. Współcześnie organizację dożynkowych obchodów planuje się wraz z zakończeniem żniw w konkretnym sołectwie, gminie lub regionie. Lokalne dożynki odbywają się zazwyczaj w niedziele lub w soboty tuż po zakończeniu zbiorów. Jak podkreślają etnografowie, dożynkowy zwyczaj dotyczy obszarów zamieszkiwanych przez Słowian i plemiona bałtyckie. Najprawdopodobniej też pierwotny dożynkowy obyczaj związany był z kultem roślin i drzew, a później dopiero z rolnictwem.
Dożynki w staropolskim dworze
Wraz z rozwojem gospodarki folwarczno-dworskiej w dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów (np. w samej Polsce w XVI wieku), dożynki na dobre zagościły we dworach i w majątkach ziemskich. Wtedy to urządzano je dla służby folwarcznej i pracowników najemnych w nagrodę i w podzięce za wykonaną przy żniwach pracę, a także za zebrane plony. Dożynki były podsumowaniem całego cyklu związanego z wegetacją roślin i z toczącym się wokół niej życiem wsi. Ponieważ od obfitości zbiorów zależała jakość życia i przetrwanie całej społeczności, to ranga tego święta była tak wielka, że obyczaj nakazywał panu wyjście poza swą codzienną rolę zwierzchnika i arbitra. Podczas uroczystości to pan stawał się sługą swych pracowników przy dożynkowym stole. Tak było aż do reformy rolnej 1945 roku, kiedy to dawna polska kultura wiejsko-dworska przestała istnieć.
Dożynki i okrężne
Dożynki w obecnej formie są połączeniem dwóch odrębnych staropolskich zwyczajów: okrężnego oraz dożynek.
Okrężne w dawnym ujęciu było biesiadą rolniczą odbywającą się jesienią po „okrążeniu” pól, czyli po sprzątnięciu wszystkich zbiorów. Natomiast „dożynki” oznaczały jedynie dożęcie oziminy i przyniesienie wieńca gospodarzowi z pola do domu. Dodajmy też, że okrężne było pamiątką po dawnych ucztach jesiennych znanych wielu ludom Europy.
Wieniec i tradycyjne dożynki
Dawne dożynki po ustaleniu się ich rytuału obchodzone były w zależności od roku: 22 lub 23 września, czyli w pierwszy dzień jesieni. Podczas dożynek dziękowano bóstwom i siłom natury za plony. Proszono też o jeszcze lepsze zbiory w kolejnym roku. Dożynkowe obchody rozpoczynały się wiciem wieńca. Wykorzystywano do tego pozostawione na polu zboża, kiście czerwonej jarzębiny, gałęzie i owoce orzechowca, owoce z sadów, kwiaty i kolorowe wstążki. Wieńce w tradycyjnej formie przybierały kształty wielkich koron lub kół. Niegdyś umieszczano w nich także żywe, a później sztuczne koguty, kaczęta lub małe gąski. Te elementy wieńca miały zapewniać piękny i zdrowy przychówek zwierzęcy w gospodarstwach.
Plon niesiemy, plon…
Dożynkowy wieniec nazywano także „plonem” jako, że odnosił się on do wszystkich zebranych plonów i do samego urodzaju, a ten zgodnie z nieustającym życzeniem wsi miał być obfity i barwny. Wieniec niosła na głowie lub wyciągniętych rękach najlepsza żniwiarka. Czasem też, z uwagi na rozmiary i wagę plonu, pomagali jej w tym parobkowie i żeńcy. Za żniwiarką kroczył orszak odświętnie ubranych żniwiarzy niosących na ramionach przybrane kwiatami i koniecznie wyczyszczone kosy i sierpy. Wieniec niesiono do poświęcenia do kościoła, a następnie ze śpiewem w uroczystym pochodzie udawano się do dworu lub do domu gospodarza dożynek. Po uroczystościach dożynkowy wieniec przechowywany był w stodole aż do kolejnego roku, do nowego siewu. Natomiast pochodzące z niego ziarna wsypywano do worków z ziarnem siewnym.
Ostatnia dożynkowa kępa
Ogromne znaczenie miała też ostatnia kępa lub pas niezżętego zboża, które przez czas jakiś po żniwach pozostawiano na pustym polu. Miało to zapewnić ciągłość gospodarowania i urodzaj w kolejnym roku. Kłosy z takich kęp lub pasów uroczyście później ścinano. Czynił to z wielkim honorem najlepszy kosiarz. Wręczano je później najlepszym żniwiarkom, z których plotły one wieńce. Nieodłącznym elementem dożynek były też biesiady z poczęstunkiem i tańcami. W dawniejszych czasach poprzedzały je rytualne obrzędy i modlitwy.
Do wsi i do Pana Prezydenta!
Przełomowy dla dożynkowego obyczaju był XIX wiek, kiedy to, podobnie jak we dworach, zaczęto też obchodzić dożynki gospodarskie i chłopskie. W odrodzonej po 1918 roku niepodległej II Rzeczypospolitej, dla podkreślenia znaczenia rolników i rolnictwa dla kraju, zaczęto organizować dożynki gminne, powiatowe i parafialne. Ich organizatorami były samorządy, chłopskie ugrupowania polityczne, kółka rolnicze, parafie i szkoły. Przedwojenne dożynki były też okazją do manifestowania uczuć patriotycznych, a także dumy z kultury chłopskiej i ludowej. Wydarzeniom tym towarzyszyły często wystawy rolnicze, występy ludowych zespołów artystycznych i cieszące się dużą popularnością festyny.
Prezydenckie dożynki w Spale
Uroczystym ukoronowaniem wyżej wspomnianych publicznych obchodów były (i do dziś są) Dożynki Prezydenckie w Spale. To tradycja zapoczątkowana w 1927 roku przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Ignacego Mościckiego, który w tym właśnie roku, po raz pierwszy objął patronat nad krajowymi uroczystościami dożynkowymi zorganizowanymi wówczas w Spale, gdzie w okresie międzywojennym mieściła się letnia rezydencja Prezydentów RP. Aż do wybuchu II wojny światowej uroczystości miały ogólnopaństwowy charakter. Natomiast w okresie PRL władze odeszły od tej tradycji. Wówczas organizowano dożynki państwowe, których gospodarzami byli głównie przedstawiciele władz administracyjnych różnych szczebli (od gminnych do centralnych). W tym okresie państwowe dożynki miały charakter polityczny i były wykorzystywane propagandowo przez komunistyczne władze.
Prezydenckie dożynki po 1989 roku
Do tradycji dawnych Dożynek Prezydenckich w 2000 roku powrócił Prezydent RP Aleksander Kwaśniewski. Natomiast w obecnej formie zorganizowano je w 2009 roku za czasów prezydentury Lecha Kaczyńskiego. Nieodłączną częścią obchodów jest uroczysta Msza Święta i tradycyjne dożynkowe obrzędy. Oprócz przedstawicieli najwyższych władz państwowych i kościelnych w Dożynkach Prezydenckich uczestniczą przedstawiciele wielu środowisk rolniczych z całego kraju. W tym roku Dożynki Prezydenckie odbędą się 5 września w, Bratoszewicach, w Gminie Stryków (powiat zgierski, woj. łódzkie), a Patronat nad nimi objął Prezydent RP Andrzej Duda.
Źródła:
– Zygmunt Gloger Encyklopedia staropolska T. III. Warszawa: Druk P. Laskauera i S-ki, 1902.
– Staropolskie obyczaje XVI – XVII w., Maria Bogucka, wyd. PIW,
– Obyczaje Staropolskie, Zbigniew Kuchowicz, Wydawnictwo Łódzkie,
– Portal www.prezydent.pl
