Rokitnik zwyczajny Hippophae rhamnoides L. jest wieloletnim krzewem liściastym o charakterystycznych pomarańczowych, czerwonych lub żółtych jagodach. To gatunek wiatropylny, diploidalny (2n=24), pochodzący z Azji, skąd przywędrował do Europy. Chcąc zrozumieć znaczenie nazwy Hippophae rhamnoides trzeba cofnąć się do czasów starożytnych, gdy owoce rokitnika wykorzystywane były do zwalczania pasożytów żyjących w jelitach koni. Hippophae wywodzi się z greckich słów hippos – koń i phao – zabijam. Inni badacze wskazują natomiast, że słowo Hippophae powstało z połączenia słów oznaczających konia i światło, co miało oznaczać błyszczącą końską sierść. W różnych częściach świata rokitnik znany jest pod bardzo wieloma różnymi nazwami popularnymi, nawiązującymi do miejsca jego występowania, wyglądu lub właściwości. I tak w Niemczech rokitnik bywa nazywany wierzbą piaskową, cierniem ognistym, krzakiem koralowym lub owocem bażanta. Holendrzy mówią o owocu przeczyszczającym, podkreślając wpływ jagód rokitnika na perystaltykę jelit. Rosjanie mówiąc „oblepicha” zwracają uwagę na ścisłe przyleganie owoców do gałązek, a w Rumunii zdarza się usłyszeć, że rokitnik to „owoc Matki Bożej”.
Rokitnik jest wytrzymały i dobrze przystosowuje się do ekstremalnych warunków środowiska. Radzi sobie na dużych wysokościach i w bardzo szerokim zakresie temperatury otoczenia od -40ºC do +40ºC, znosi suszę, zasolenie i zasadowość gleby. Ma dużą wartość rolniczą, ekologiczną, odżywczą, leczniczą i ozdobną. Zarośla rokitnika odgrywają bardzo ważną rolę w poprawie właściwości fizycznej gleby, jej żyzności i zasobności w wodę oraz azot, który wiązany jest w brodawkach na korzeniach rokitnika. Stanowi doskonałą ochronę przed wiatrem, zapobiega przenoszeniu się piasku, chroni gleby przed erozją. Jako roślina pionierska stwarza warunki dla wzrostu innych gatunków roślin, które tworzą ekosystem chętnie zamieszkiwany przez wiele gatunków ptaków i gryzoni, zwiększając jego bioróżnorodność, biostabilność i bioharmonię. Z tego względu rokitnik polecany jest do nasadzeń miejskich i rekultywacyjnych.
Owoce, liście i kora rokitnika zawierają wiele substancji bioaktywnych, cennych ze względu na właściwości odżywcze i prozdrowotne. Jagody należą do najbardziej odżywczych i bogatych w witaminy owoców. Zawierają do 13% cukrów, głównie glukozy, fruktozy i ksylozy oraz 3,9% kwasów organicznych, głównie kwasu jabłkowego i bursztynowego. Pozyskuje się z nich przede wszystkim dwa produkty: sok oraz olej. Sok wyciśnięty z jagód jest bogaty w witaminę C oraz karotenoidy i zawiera co najmniej 24 pierwiastki chemiczne, m. in. azot, fosfor, żelazo, mangan, bor, wapń, glin, krzem i inne. W oleju rokitnika występują głównie nienasycone kwasy tłuszczowe, pożądane do celów leczniczych i kosmetycznych oraz znaczne ilości witaminy E. Poza tym rokitnik jest bogaty w fitosterole, sitosterol i flawonoidy oraz proteiny i wolne aminokwasy. Trzeba podkreślić, że zawartość kwasu askorbinowego (witaminy C) jest szczególnie wysoka. Obecność witaminy C stwierdzono w soku z jagód (11,6–13,0 g/kg), w nasionach (1,5 g/kg) oraz w liściach (do 3,7 g/kg). Zawartość kwasu askorbinowego w jagodach rokitnika jest od 5 do 100 razy wyższa niż w większości innych uprawianych owoców lub warzyw. Zawartość witaminy C w rokitniku jest 20 razy wyższa niż w głogu, 3 razy wyższa niż w kiwi, 6 razy wyższa niż w cytrusach, 80 razy wyższa niż w pomidorach oraz 200 razy wyższa niż w jabłkach. Co więcej, rokitnik nie zawiera enzymu oksydazy kwasu askorbinowego katalizującego utlenianie kwasu L-askorbinowego do kwasu L-dehydroaskorbinowego, dzięki czemu witamina C jest dobrze zachowana nawet w suszonych jagodach i produktach.
Po raz pierwszy walory rokitnika doceniono w starożytności. Rokitnik pojawia się w greckich tekstach Teofrasta i Dioskoridesa oraz w hinduskiej Ajurwedzie, gdzie zalecano wykorzystywać jego młode pędy i liście jako paszę dla koni, co pozytywnie wpływało na ich sierść. Tybetańskie księgi datowane na czasy dynastii Tang zalecały pożywanie rokitnika przez podróżujących na dużych wysokościach. Natomiast w dziele „Djud-shi” z VIII wieku słynny lekarz Yuthog Yontan Gonpo opisuje ponad 300 preparatów z rokitnika, w tym soki, tabletki, plastry, maści i pasty. W XIII wieku mongolski farmakolog opisał receptury na bazie rokitnika m.in. do leczenia chorób płuc, żołądka, jelit, wątroby, kamieni żółciowych, chorób kobiecych, bólów reumatycznych i obrzęków. Rokitnik był również elementem diety sowieckich kosmonautów, stwierdzono bowiem, że chroni on ludzkie ciało przed promieniowaniem kosmicznym.
Obecnie zastosowania lecznicze rokitnika są dobrze udokumentowane. Opisano jego działanie przeciwutleniające i immunomodulujące, kardioprotekcyjne i przeciwmiażdżycowe, przeciwbakteryjne i przeciwwirusowe, przeciwzapalne, przeciwcukrzycowe i chroniące wzrok. Preparaty z oleju rokitnika mają właściwości zmiękczające, wspomagają regenerację tkanek i polecane są do stosowania zewnętrznego w przypadku oparzeń, owrzodzeń, odleżyn. Ponadto mają działanie blokujące promieniowanie UV. Rokitnik zwyczajny jest stosowany w leczeniu wrzodów żołądka i dwunastnicy, a jego skuteczność w tym zakresie potwierdziły badania laboratoryjne. Ponadto olej z rokitnika chroni wątrobę przed szkodliwym działaniem toksycznych substancji chemicznych i może być włączony jako uzupełnienie do terapii lekami przeciwwirusowymi w zapaleniu wątroby typu B.
W smaku owoce z rokitnika charakteryzują się cierpkością, kwaskowatością i goryczką, jednak umiejętne łączenie z innymi składnikami powoduje, że soki, dżemy, likiery, galaretki i cukierki cieszą się dużym powodzeniem. Wartości odżywcze rokitnika oraz cała gama potencjalnych zastosowań leczniczych sprawiła, że opracowano setki produktów wytwarzanych z jagód, oleju, liści, kory i ich ekstraktów. Produkty surowe i przetworzone obejmują: olej z nasion, olej owocowy, sok surowy, sok z koncentratu, napoje alkoholowe (wino i piwo), cukierki, lody, ciastka, kapsułki z olejem z nasion, suszone owoce, barwniki spożywcze oraz kosmetyki: balsamy nawilżające, preparaty do pielęgnacji włosów, kremy przeciwsłoneczne i kremy spowalniające starzenie skóry. Liście rokitnika są również bogate w składniki odżywcze, makro- i mikroelementy, dlatego bywają okazjonalnie wykorzystywane do przygotowywania naparów przypominających herbatę. W przeszłości ludzie wykorzystywali każdą część rośliny, owoce, liście, korzenie lub korę, jako pożywienie lub paszę, drewno na opał, jako elementy dekoracyjne, a nawet do ogrodzenia domostw.
Rokitnik uprawiany jest z powodzeniem na Ukrainie, w Rosji i w Chinach, a także w USA, Kanadzie i Niemczech. Masa jagód odmian uprawnych waha się między 4 a 60 gramów na 100 jagód, wyjątek stanowią niektóre odmiany rosyjskie, o cięższych jagodach. Plon wynosi około 4-5 ton z hektara, jednak zbiór jest bardzo utrudniony i zwykle polega na ścinaniu owocujących gałązek. Po zbiorze gałązki przemraża się w temperaturze -38ºC, po czym oddziela się owoce do dalszego przetwarzania. Prace hodowlane dotyczące rokitnika koncentrują się wokół identyfikacji genotypów odpornych na choroby wywoływane przez patogeny grzybowe i ćmę Holcocerus hippophaecolus, jednocześnie wyróżniające się wysokim plonowaniem i produktywnym zbiorem. Duże nadzieje wiąże się z możliwością wykorzystania w hodowli markerów molekularnych i biotechnologii. W ostatnim czasie odnotowano postęp dotyczący zwłaszcza selekcji i sterylizacji eksplantów, indukowania kalusa, pąków i korzeni, jednak system produkcji sadzonek in vitro nadal ogranicza się do poziomu eksperymentalnego. Nie ma doniesień na temat embriogenezy somatycznej lub produkcji syntetycznych nasion rokitnika. Intensywne badania w tym zakresie prowadzone są obecnie w Chinach, więc być może hodowcy rokitnika znajdą wkrótce rozwiązanie swoich problemów.
Zdjęcia: Ireneusz Wielgus Photography
Materiały źródłowe:
Ruan, Cheng-Jiang & Teixeira da Silva, Jaime & Jin, Hua & Li, He & Li, Dai-Qiong. (2007). Research and Biotechnology in Sea Buckthorn (Hippophae spp.). Medicinal and Aromatic Plant Science and Biotechnology. 1. 47-60.
Ciesarová, Z.; Murkovic, M.; Cejpek, K.; Kreps, F.; Tobolková, B.; Koplík, R.; Belajová, E.; Kukurová, K.; Daško, L’.; Panovská, Z.;et al. Why is sea buckthorn (Hippophae rhamnoidesL.) so exceptional? A review. Food Res. Int.2020,133, 109170.
Gâtlan, A.-M.; Gutt, G. Sea Buckthorn in Plant Based Diets. An Analytical Approach of Sea Buckthorn Fruits Composition: Nutritional Value, Applications, and Health Benefits. Int. J. Environ. Res. Public Health 2021, 18, 8986. https://doi.org/10.3390/ijerph18178986
