Ceną rolniczego postępu, a szczególnie wielkoobszarowej gospodarki rolnej, jest szybko postępujące wyjaławianie lokalnych ekosystemów. A to, w ostatecznym efekcie, objawia się spadkiem wydajności produkcji rolnej i wieloma innymi, szkodliwymi procesami. W powyższym kontekście, zalety pasów zadrzewień śródpolnych, jako formy przeciwdziałania negatywnym zjawiskom, zyskują na znaczeniu. To ważne, szczególnie teraz, w dobie postępujących zmian klimatu i nasilających się susz.
Zanim na ziemiach należących obecnie do Polski, zaczęło rozwijać się rolnictwo, była to kraina, w której dominowały nieprzebyte bory, mokradła i rzeki. Tak ukształtowała te obszary natura. Z czasem jednak, w wyniku działalności człowieka, rozwoju rolnictwa i techniczno-cywilizacyjnego postępu, tereny leśne zaczęły ustępować obszarom rolnym i wiejskim. To pociągnęło za sobą szereg, nie zawsze dobrych zmian.
Pasy wiatrochronne generała Chłapowskiego
Opisując powyższe zagadnienie nie sposób nie wspomnieć o zasługach generała Dezyderego hrabiego Chłapowskiego, który już w XIX wieku, w swoim majątku ziemskim, w wielkopolskiej Turwi, jako pierwszy w Europie, wprowadził system pasów wiatrochronnych (zadrzewień śródpolnych).
Podstawowym celem tego działania była ochrona pól przed erozją wietrzną, zwiększenie plonów i wzbogacenie krajobrazu. Zgodnie z zamysłem generała, a zarazem wybitnego rolnika-innowatora, drzewne i krzewiaste bariery, zasadzone wzdłuż pól, z zadawalającym efektem minimalizowały niszczące działanie wiatru, co pozytywnie wpływało na jakość gleby i rozwój upraw. Dodajmy, że działania generała Chłapowskiego inspirowały późniejsze badania nad rolą zadrzewień w krajobrazie rolniczym. A w 1992 roku, obszary na których ten wybitny rolnik niegdyś działał, a także jego dokonania, stały się podstawą do utworzenia Parku Krajobrazowego im. gen. D. Chłapowskiego.
Definicja i rola pasów
Pasy zadrzewień śródpolnych definiuje się obecnie jako grupowane skupiska drzew i krzewów na obszarach rolniczych, które spełniają funkcje ochronne, polegające na przeciwdziałaniu erozji i tworzeniu bariery wiatrochronnej. Ekologicznym walorem pasów jest natomiast generowanie bazy pokarmowej dla owadów i ptaków. Pasy są także siedliskami wielu gatunków zwierząt i dogodnymi korytarzami ich migracji. Zadrzewienia stanowią również siedliska wielu różnych gatunków roślin i grzybów. Spora grupa gatunków tam bytujących podlega prawnej ochronie. Są to gatunki cenne lub zagrożone wyginięciem. Do walorów środowiskowych pasów zadrzewień śródpolnych zalicza się natomiast retencję i wpływ na oczyszczanie wody, a także pochłanianie dwutlenku węgla (CO2). Pasy to również ważny element agroleśnictwa, wspierający przywracanie równowagi biologicznej i krajobrazowej obszarów rolniczych.
Zwiększają wydajność upraw
Pod względem formy ukształtowania i usytuowania, pasy zadrzewień mogą mieć postać pasów wiatrochronnych, skupisk (remiz), a także rzędów pojedynczych drzew lub krzewów, zlokalizowanych wzdłuż dróg polnych (szpalerów). Zadrzewienia śródpolne, to zbiorowiska składające się z rosnących w niewielkich grupach drzew i krzewów, głównie brzóz, osik, grabu, tarniny, ałyczy i innych. Jak wykazują badania, pasy wiatrochronne korzystnie oddziałują na plony w przylegających do nich uprawach. Potwierdzonym efektem sąsiedztwa pasów jest wzrost plonu zbóż o 5-20%, buraków cukrowych o 5-10%, ziemniaków do 20%, a warzyw, w specyficznych warunkach, nawet o 50%.
Warto również wspomnieć, że obecność pasów zadrzewień, to znaczące wsparcie dla rolników w walce ze szkodnikami upraw. Przykładowo, w odległości do 10 m od zadrzewień, redukcja stonki ziemniaczanej przez drapieżne owady związane z zadrzewieniami, sięga 80%, a w odległości do 50 m, do około 65%. Dodatkowo, wiele owadów związanych z zadrzewieniami, to owady zapylające rośliny uprawne.
Zachowanie bioróżnorodności
Pod względem ekologicznym, pasy zadrzewień śródpolnych należy zaliczać do kategorii stref ekotonowych i definiować jako przejściowy obszar między dwoma różnymi ekosystemami, który charakteryzuje się wysoką bioróżnorodnością, a to dlatego, że zamieszkują tam gatunki właściwe dla obydwu sąsiadujących z sobą biocenoz, a także gatunki specyficzne dla samego pasa. Przykładami innych ekotonów są granice lasów i łąk, miedze, albo wybrzeża.
Ze względu na otoczenie, w którym występują, pasy można podzielić na: zadrzewienia użytków rolnych, przywodne, sąsiedztwo szlaków komunikacyjnych, wiejskich obszarów budowlanych, obszarów przemysłowych, albo też zadrzewienia pasów rekreacyjnych.
Dotacje na zakładanie i utrzymanie pasów
Nic więc dziwnego, że z uwagi na powyższe walory, rolnicy którzy zdecydowali się na założenie i utrzymanie pasów zadrzewień, mogą ubiegać się o wsparcie finansowe na realizację tego rodzaju przedsięwzięć. Dotacje na pasy zadrzewień śródpolnych można uzyskać ze środków Unii Europejskiej w ramach Wspólnej Polityki Rolnej – Planu Strategicznego (PS 2023-2027) i są one przyznawane przez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (ARiMR). Przy czym, wsparcie obejmuje koszty założenia i ochrony zadrzewień. Przyznawana jest również pięcioletnia premia na ich pielęgnację. A w zależności od nachylenia terenu, stawka wsparcia wynosi od ok. 10,9 tys. zł do 13,7 tys. zł/ha. W ramach powyższego, unijnego funduszu, wypłacane są również środki na zabezpieczenie drzew przed szkodami wywołanymi przez zwierzynę.
Źródła:
- „Zadrzewienia śródpolne”, Aut.: Maria Szyszkiweicz-Golis, Artur Golis, wyd. broszura informacyjna, Poznań 2007
- „Zadrzewienia – nie tylko element krajobrazu”, artykuł przygotowany przez Wielkopolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Poznaniu , Aut.: Wiesława Witaszak
- Ekologia wysp leśnych. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uczelniane WSP, 1998.
- Plan Strategiczny dla Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej na lata 2023-2027 (PS WPR 2023-2027)
