Jeszcze z początkiem tego stulecia, można było śmiało powiedzieć, że nasze społeczeństwo zapomniało o ciężkim i trudnym losie polskiego chłopa w czasach pańszczyzny na wsi. Jednak na przestrzeni ostatniego dziesięciolecia w dyskusjach różnych środowisk społecznych pojawiają się coraz częściej głosy mówiące o przeanalizowaniu, przemyśleniu, a nawet zmianie wartości dotyczących historii tamtych czasów. Temat ten pojawia się także w obszarze szeroko pojętej kultury i sztuki, ale także w obszarze zainteresowania muzealników. W różny sposób na terenie naszego kraju od ponad wieku prezentuje się tradycyjną kulturę chłopską, czy to w formie stałych wystaw w muzeach rolnictwa, czasowych w innych instytucjach muzealnych, czy w skansenach z ofertą wystawienniczą na wolnym powietrzu. Jednak jak zauważa środowisko naukowe, ale także specjaliści z dziedziny muzealnictwa, postępująca demokratyzacja i pluralizm instytucji muzealniczych doprowadza do zmian w prezentowaniu dominujących dziejów historii Polski i naszego narodu z naruszeniem porządku społecznego. Na organizowanych wystawach coraz częściej spotykamy lokalną historię przekazującą odbiorcy dzieje klas, ludów i grup wykluczonych. Śmiało można powiedzieć, że jest to zmiana o charakterze fundamentalnym, bo jak mówi noblistka Olga Tokarczuk:
To, jak myślimy o świecie i – co chyba najważniejsze, jak o nim opowiadamy ma, więc olbrzymie znaczenie (…). Ten, kto ma i snuje opowieść – rządzi.
To chyba trafnie oddaje obraz tamtych i dzisiejszych czasów, że uciszaną grupą społeczną przez tyle lat są chłopi.
Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie, chcąc eksponować na wystawach historię polskiego chłopa i pańszczyzny w grudniu zeszłego roku rozpoczęło bardzo ciekawy i interesujący cykl wirtualnych konferencji pt. „Chłop – niewolnik?”.
Na pierwszym spotkaniu poruszano problematykę ogólnych aspektów z okresu pańszczyzny. Jako pierwszy wystąpił prof. J. Sowa z Katedry Teorii Kultury Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, szukający odpowiedzi na pytanie czy pańszczyzna była reżimem biopolitycznym, przytaczając w trakcie wystąpienia kilka interesujących wniosków z lektury „Gospodarstwa” Anzelma Gostomskiego. Natomiast dr M. Rauszer z Zakładu Interdyscyplinarnych Badań nad Kulturą Uniwersytetu Warszawskiego przedstawił widzialne i niewidzialne oblicza chłopskiego oporu rodzącego się w okresie pańszczyzny i ich przywódców. Z kolei prof. W. Kuligowski kierujący Instytutem Antropologii i Etnologii UAM w Poznaniu prowadził dyskusję, szukając odpowiedzi na pytanie: „Pańszczyzna, albo jak definiować codzienność?”. W trakcie wykładu przytoczył interesujące świadectwa artystyczne pokazujące okres z życia pańszczyźnianego chłopa polskiego. Kolejną prezentację na konferencji przedstawił dr hab. P. Guzowski z Wydziału Historyczno-Socjologicznego Uniwersytetu Białostockiego omawiając początki i podstawy prawne pańszczyzny w Polsce. Na koniec konferencji prof. J. Kita z Katedry Historii Polski XIX wieku Uniwersytetu Łódzkiego omówił gospodarcze uwarunkowania i skutki pańszczyzny w Polsce w XIX w.
Po raz drugi – 8 kwietnia br. spotkała się kolejna grupa naukowców uczestniczących w wirtualnej konferencji o tym samym tytule, poświęconej tym razem tematowi podstaw prawnych i ekonomicznych w czasach pańszczyzny. Jakie prawa miał chłop polski, a jakie właściciel ziemski (szlachcic)? Dyskusję rozpoczął prof. W. Kuligowski kierujący Zakładem Antropologii Kulturowej na poznańskim UAM, zadając pytania o to, jak równoważyć perspektywy – chłopską i pańską. Przedstawił koncepcję, gdzie po pierwsze należałoby przedstawić spectrum problematyki związanej z pańszczyzną i jej różnorakich konsekwencji, po drugie, które zdarzenia historyczne traktować, jako ramy ekspozycji i po trzecie, po jakie obiekty muzealne sięgać. Następnie dyskusję nad niewolnictwem, czy tylko poddaństwem chłopa w swoim wystąpieniu rozpoczął prof. J. Grad z Instytutu Kulturoznawstwa, UAM w Poznaniu. Z kolei prof. M. Stanulewicz z Wydziału Prawa i Administracji z poznańskiego UAM przedstawił główne aspekty problemu „Chłop – podmiot czy przedmiot?”, Omawiając ewolucję stanu chłopskiego w dawnym prawie polskim. Kolejny prelegent dr Bartosz Hordecki z Wydziału Nauk Politycznych i Dziennikarstwa UAM w Poznaniu przedstawił wykład na temat położenia prawnego chłopstwa w Imperium Rosyjskim na przełomie wieków XVIII i XIX. Dr hab. C. Leszczyńska z Wydziału Nauk Ekonomicznych, Uniwersytetu Warszawskiego zaprezentowała tematykę polskich sporów i dyskusji na przestrzeni XIX wieku o zasadności likwidacji pańszczyzny, potem dr P. Kuligowski z Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk zaprezentował wystąpienie pt. „Polskie spory o pańszczyznę, 1795-1864”. Na zakończenie spotkania konferencyjnego wystąpił prof. O. Bergmann z Wyższej Szkoły Zarządzania i Bankowości w Poznaniu, związany także z Wielkopolskim Muzeum Niepodległości w Poznaniu, z prezentacją „Publicystyka Wielkopolanina z lat 1848-1850 wobec chłopów i kwestii włościańskiej”.
Po każdym seminarium następowała ożywiona dyskusja dotycząca poruszanych problemów przez występujących prelegentów. W dyskusji uczestniczyli nie tylko występujący naukowcy, ale przede wszystkim osoby będące gośćmi na tych konferencjach.
Z uwagi na ogromne zainteresowanie problematyką, jaka poruszana jest na spotkaniach, już teraz MNR w Szreniawie zaprasza wszystkich chętnych na kolejne spotkania, które odbędą się on-line. Najbliższy termin konferencji pt. „Chłop-niewolnik?” przewidywany jest na 18 czerwca br., w której zostanie poruszony problem kobiet i przemocy w ramach systemu pańszczyźnianego. Kolejne spotkanie planowane jest na jesień tego roku (wrzesień-październik) o tematyce recepcji pańszczyzny w kulturze, sztuce, życiu –ogólnie.
Warto śledzić stronę internetową MNR w Szreniawie.
