Dla mieszkańców polskich, litewskich i białoruskich wsi żyjących na obszarach dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów, zarówno dzień Wszystkich Świętych (1 listopada), jak i Dzień Zaduszny (2 listopada), miały ogromne znaczenie. Był to czas szczególny, bo nastawiony nie tylko na wspominanie, ale wręcz na osobiste doświadczanie kontaktu ze światem Zmarłych.

Zmarli odprawiają msze

Na dawnej polskiej wsi wierzono na przykład, że w nocy z 1 na 2 listopada nie wolno wychodzić z domu. Uważano bowiem, że w tę noc w kościołach zmarli księża odprawiają msze, na które ze wszystkich stron przybywają nieżyjący już parafianie. Natomiast spotkanie z nimi, a tym bardziej wejście do kościoła podczas takiego nabożeństwa, wiązało się dla żyjących z wielkim niebezpieczeństwem. Według wierzeń przekroczenie tej granicy Zaświatów mogło wiązać się z duchową udręką, śmiercią i potępieniem.
Krążyły przy tym opowieści o tym, że starzy ludzie na wsiach na własne oczy widzieli cienie zmarłych, które tłumnie ciągnęły do kościoła i zasiadały w ławkach. Mówiono też, że w tę noc obok kościoła dało się słyszeć przytłumioną grę organów, śpiewy i bicie dzwonów. Jeszcze inni ludzie twierdzili, że modląc się w kościele w Dzień Wszystkich Świętych lub Dzień Zaduszny, w starcu siedzącym obok nich w ławce rozpoznawali swego zmarłego krewnego.

Poczęstunek dla dusz domowników

Inny polski ludowy obyczaj polegał na przygotowywaniu w dniu poprzedzającym Dzień Wszystkich Świętych różnych potraw. Wypiekano chleby, gotowano kaszę i bób, a na wschodnich kresach kraju także kutię z miodem. Potrawy te następnie wraz wódką pozostawiano na noc na domowych stołach. Był to poczęstunek dla dusz zmarłych. Nieco inaczej obyczaj ten wyglądał we wsiach zamieszkanych przez wyznawców prawosławia, którzy pozostawiali jadło na grobach. Podstawą tych obyczajów była wiara w to, że dusze zmarłych doświadczają pragnienia i głodu, potrzebują też życzliwości, bliskości krewnych oraz odpoczynku. Żyjący mieli natomiast obowiązek zaspokojenia tych pragnień. W zamian za to zyskiwali oni spokój sumienia. Nie narażali się też na gniew dusz zmarłych, które mogły wyrządzać szkody, straszyć, sprowadzić nieszczęście albo też przedwczesną śmierć.

Ręcznik, mydło i woda

Tego rodzaju uczty miały swoje nieodłączne atrybuty. Obok jadła w izbie wieszano czysty ręcznik. Pozostawiano też mydło i wodę. A kładący się spać domownicy uchylali drzwi do swoich domów, tak aby dusze zmarłych mogły tej nocy swobodnie odwiedzać swe dawne ziemskie siedziby. Zwyczajem w wielu regionach było również nawoływanie zmarłych po imieniu. Czyniono tak, aby okazać im gościnność, życzliwość oraz pamięć.
Na polskiej wsi wierzono również, że 1 listopada nie wolno rozpalać ognia w piecu, ponieważ groziło to pożarem. Uważano bowiem, że piec jest miejscem, w którym przebywają duchy. Należało też powstrzymać się od przygotowywania różnych potraw i podejmowania zbędnych w tym czasie prac.

Boży ludzie

1 i 2 listopada powszechnie i obficie goszczono też żebraków i przykościelnych proszalnych dziadów, czyli obwieszonych medalikami i szkaplerzami pątników pielgrzymujących pomiędzy lokalnymi miejscami kultu, którzy utrzymywali się z jałmużny. Ludzi takich otaczano szacunkiem. Mówiono też, że są to „ludzie święci”, „ludzie boży”, „ludzie kościelni”, żywiący się ukwestowanym, obmodlonym „chlebem Pana Jezusa”. Wierzono również, że pod postacią kościelnego dziada przybyć może do żyjących duch zmarłej bliskiej osoby. Etnografowie zauważają zbieżność tych słowiańskich wierzeń z praindoeuropejskimi mitami o przybywaniu bóstw pod postacią licho przyodzianego czy biednego człowieka. Nieokazanie im wsparcia wiązało się z grzechem i winą. Dodajmy, że w podzięce za poczęstunek dziadowie byli zobowiązani pomodlić się za dusze zmarłych.

Litewsko-białoruskie Dziady

Jeszcze do połowy XIX wieku na litewsko-białoruskich kresach odprawiano „Dziady”, czyli obrzęd ku czci zmarłych. Powszechnie wierzono przy tym, że jadło i napoje mogą pokrzepić dusze i pomóc im w wędrówce  do wiecznego zbawienia. Z czasem w ceremoniach tych używać zaczęto chrześcijańskich znaków i religijnych symboli. Obrzędom towarzyszyły deklamacje, przywoływanie i poczęstunki oraz modlitwa za dusze ku ich ukojeniu. Tradycje te zainspirowały polsko-litewskiego narodowego wieszcza Adama Mickiewicza do napisania dramatu romantycznego pt. „Dziady”.

Jak zapisał Adam Mickiewicz w II części Dziadów: „Dziady: Jest to nazwisko uroczystości obchodzonej dotąd między pospólstwem w wielu powiatach Litwy, Prus i Kurlandii, na pamiątkę dziadów, czyli w ogólności zmarłych przodków. Uroczystość ta początkiem swoim sięga czasów pogańskich i zwała się niegdyś ucztą kozła, na której przewodniczył Koźlarz, Huslar, Guślarz, razem kapłan i poeta (gęślarz). Dziś pospólstwo święci dziady tajemne w kaplicach lub pustych domach niedaleko cmentarza…”.

Znicze i kwiaty na grobach

Bezpośrednim nawiązaniem do tamtych praktyk jest odwiedzanie 1 i 2 listopada grobów zmarłych krewnych i przyjaciół, modlitwa i chwila zadumy na cmentarzu oraz składanie wiązanek kwiatów i zapalanie zniczy. Tradycja związana z rozpalaniem zniczy i świec na grobach wywodzi się od dawnych słowiańskich praktyk polegających na rozniecaniu ognisk, do których podchodzić miały błąkające się po ziemi dusze osób zmarłych gwałtowną śmiercią, a szczególnie samobójczą. Płomień miał być dla nich oczyszczeniem i ulgą w cierpieniu.
Ogniska rozpalano także na rozstajach dróg i w obejściach, tak aby wskazywać drogę duchom. Chrust na nie składano w ciągu całego roku na specjalnych stosach obok grobów. Wierzono też, że ogień daje ochronę żywym przed złymi mocami. Natomiast obecnie, zapalane na grobach znicze symbolizują żywą pamięć o zmarłych. Są też symbolem Jezusa Chrystusa i Wiekuistej Światłości.

Co mówią spisane źródła?

Dzień Wszystkich Świętych (1 listopada) i Dzień Zaduszny (nazywany też Zaduszkami 2listopada) wedle polskiej tradycji to dni pamięci o zmarłych. Pierwszy termin ustanowił w 835 r. papież Jan XI ku czci zmarłych świętych. Wiek później, czyli w 998 r. ustanowiono Dzień Zaduszny. Postarał się o to opat benedyktynów z francuskiego opactwa w Cluny, późniejszy święty Odilon. W Polsce tradycja Dnia Zadusznego zaczęła się tworzyć w XII wieku, a pod koniec XV była już znana w całym kraju.

Przygotowania do listopadowych świąt

Dziś, na kilka dni przed Wszystkimi Świętymi i Zaduszkami ludzie porządkują groby, zdobią je kwiatami i zielonymi gałęziami. Dawniej pieczołowicie sprzątano też domy i izby. Myto szczotkami drewniane ściany i sufity, a piece bielono wapnem. Czasowi temu towarzyszyła domowa modlitwa i całonocne palenie świeczek. Ludzie przekazywali sobie opowieści o spotkaniach z duszami zmarłych, które błąkały się po lasach, a od zmierzchu też na cmentarzach i w pobliżu kościołów. Niebezpieczne były na przykład dusze potępionych, które straszyły przy młynach, mostach i na rozstajach dróg. Zaduszki rozpoczynały czas niezwykły, naznaczony intensywnymi kontaktami z mieszkańcami zaświatów, którzy mogli pomóc ludziom w ich działaniach, ponieważ byli uważani za opiekunów urodzaju i gwarantów dobrobytu.

Obrzędy w Kościele

Obecnie, 1 listopada w Kościele katolickim śpiewa się litanię do Wszystkich Świętych, która należy do najstarszych litanijnych modlitw. Natomiast 2 listopada Kościół modli się w intencji zmarłych, których dusze cierpią w czyśćcu i nie mogą wejść do Królestwa Niebieskiego. W Polsce od XV wieku stosuje się formę wypominek, czyli modlitwy błagalnej za dusze zmarłych z odczytaniem ich imion przez kapłana, zazwyczaj na cmentarzu.

Bogucka M. Staropolskie obyczaje XVI – XVII w., wyd. PIW,
Kuchowicz Z. Obyczaje Staropolskie, Wydawnictwo Łódzkie
Kamocki J., Kubiena J., Polski Rok Obrzędowy, Kraków 2008
Kokocińska T., Polski Rok: tradycje i obyczaje, Warszawa 2009
Ogrodowiska B., Święta Polskie: tradycja i obyczaj, Warszawa 2000

 

Skomentuj. Jesteśmy ciekawi Twojej opinii!Cancel reply