Kwiaty w polskiej kulturze ludowej i religijnej odgrywają bardzo ważną rolę. Mają też wiele znaczeń. Można się także śmiało pokusić o stwierdzenie, że kwiaty to jeden z ważniejszych kulturowych łączników, wiążących nas z innymi słowiańskimi narodami i etnicznymi grupami. Niezmiernie istotny jest również chrześcijański i europejski kontekst. Naszą podróż przez świat kwietnej symboliki rozpoczniemy więc od wizyty w kościele.
Matce Bożej w podzięce
Jak powszechnie wiadomo, sercu wielu naszych przodków (ale też i osób na wsiach obecnie żyjących), bliski jest kult Maryi – Matki Jezusa Chrystusa. I jej to, oddając cześć, używa się różnych kwiatów. W tym przypadku istotnym motywem jest ich barwa, a szczególnie – symbolizująca czystość i niepokalane poczęcie – biel. Matce Bożej dedykuje się kwitnące wczesną wiosną przebiśniegi, a także nieco później rozkwitające stokrotki, wakacyjne ostróżki (przede wszystkim ich białą odmianę) i białe lilie.
Jednakże nie jest to żelazną regułą, bo barwa kwiatów poświęconych Maryi nie gra już takiej roli w przypadku firletki, dziewanny, czy też tojadu. Dodajmy, że ta ostatnia roślina, na polskim Pogórzu nazywana jest „trzewiczkami Matki Boskiej”, bo zgodnie z dawną ludową tradycją, tojad miał użyczyć swych kwiatów Matce Chrystusa, gdy zdarła ona swoje buty podczas opisanej w Nowym Testamencie ucieczki do Egiptu. Z wydarzeniem tym, zgodnie z ludowymi wierzeniami, związane są także kwiaty takie jak: dziurawiec i szałwia, które swym zapachem miały zapewnić spokojny sen uciekającej przed zemstą Heroda Świętej Rodzinie.
Czar lilii i konwalii
Konwalia, a także biała lilia, to wyraziste, ludowe symbole czystości i niewinności. Dodajmy, że są to też atrybuty Matki Bożej, bardzo często widoczne w tradycyjnym chrześcijańskim, a przede wszystkim ludowym malarstwie i ikonografii. Konwalia odnosi się też do zwiastowania i narodzenia Zbawiciela. Jest również symbolem pokory Matki Bożej. W takim znaczeniu uwidoczniono ją na obrazie „Rajski ogród” mistrza Górnej Nadrenii. Natomiast stara legenda mówi, że konwalie wyrosły w miejscu, w którym upadły łzy Maryi w momencie, gdy stała ona pod krzyżem. Dlatego też kwiat konwalii wyobrażony został u stóp krzyża na wybitnym obrazie „Zdjęcie z krzyża” Pleydenwurfa.
Natomiast na pasyjnym płótnie Albrechta Dürera „Matka Boża z czyżykiem” bukiecik konwalii wręcza Maryi św. Jan Chrzciciel. Konwalia pojawia się także w przedstawieniach Nawiedzenia, w których prawdopodobnie symbolizuje miłość i szczęście, a w połączeniu ze zwiastowaniem i Bożym Narodzeniem – także zbawienie i czystą miłość.
Natomiast samemu Zbawicielowi – Jezusowi z Nazaretu – nasi przodkowie, tworząc dzieła swej religijnej sztuki, dedykowali róże, margerytki, maki, goździki, czy też męczennice. Są to rośliny, których barwę lub wygląd kojarzono z przelaną na krzyżu krwią albo też z ostateczną męką Odkupiciela.
Moc dawnych tradycji
Symbolika i maryjne odniesienia powyższych roślin (i ich kwiatów), tak chętnie przywoływane przez naszych przodków, mają długą, sięgającą średniowiecza historię. Przykładem tego jest hymn „De Beata Maria Virgine” z XIV w., w którym nazywa się Matkę Bożą, nie tylko gałązką ciernia czy też akantem, ale także czerwoną różą i lilią. Maryję zwano również różą bez kolców, co symbolizować miało jej wolność od grzechu pierworodnego. Innym ciekawym znaczeniowym kontekstem jest to, że różą pozbawioną cierni nazywano piwonię, a przykładem użycia tego rodzaju symboliki jest obraz „Madonna z kanclerzem Rolin” z 1432 roku, autorstwa artysty malarza Jana van Eycka.
Ponadto, zgodnie ze starymi europejskimi zwyczajami, Maryję zwano nie tylko czerwoną różą, co odnosiło się do jej bezinteresownej miłości i ascezy, ale też różą białą, czyli symbolem miłości, jak również dziewictwa i cnót.
Maryję nazywana także różą purpurową, co odnosiło się do jej bezbrzeżnego współczucia i unikania wszelkiego grzechu. Ciekawym wątkiem średniowiecznych wierzeń była wiara w to, że Maryja wręcza różę każdemu małemu dziecku, którego przeznaczeniem była bliska śmierć. Była więc róża także symbolem nieba i znakiem wieczności. Również róża w ręku anioła wskazywała na raj. Wierzono też w to, że w samym Niebie (Raju), unosił się zapach podobny do zapachu róży.
Swoje znaczenie w ludowej kulturze miał też kwiat jabłoni przywodzący na myśl starotestamentowe rajskie drzewo.
Gladiola od świętej Brygidy
Z objawieniami świętej Brygidy Szwedzkiej odnoszących się do proroctwa Symeona o przeniknięciu mieczem duszy Maryi, wiąże się natomiast porównanie Maryi do gladioli (mieczyka). Liście tej rośliny, o ostrych brzegach, przypominały dawnym chrześcijanom włócznię lub miecze. W tym znaczeniu wspominano o dwóch ostrzach miecza: o bólu serca w czasie męki Syna Maryi – Jezusa, a także o jej niezłomności w walce z pokusami i grzechem. Kolejny maryjny kwiat, to cyklamen odnoszący się do smutku Maryi po ukrzyżowaniu Jezusa.
Chabry i irysy Jezusa Chrystusa
Innym ważnym kwiatem w chrześcijańskiej symbolice jest chaber, który swą intensywną barwą przypominał wiernym barwę nieba. Chaber pojawia się więc często na obrazach przedstawiających Wniebowstąpienie Pańskie, czy też Wniebowzięcie oraz koronację Matki Bożej.
Natomiast irys, podobnie jak wspomniany wcześniej mieczyk czy też pierwiosnek, poza symbolizowaniem Męki Zbawiciela, odnosi się do jego wcielenia. Kwiaty te są również atrybutami zwiastowania. Irys to również symbol macierzyństwa Matki Bożej. Inne znaczenie ma natomiast przekwitająca piwonia (peonia), co stanowi znaczeniowe odniesienie do dojrzałego macierzyństwa biblijnej Elżbiety. Stokrotki mają natomiast związek ze łzami Maryi, a związana z tym legenda głosi, że wyrosły one tam, gdzie podczas ucieczki do Egiptu upadły na ziemię jej łzy.
Miejsca zdeptane przez ludzi
Kwiaty są także symbolami innych ważnych cnót Matki Bożej. Fiołek, podobnie jak babka zwyczajna rozrastająca się w miejscach deptanych przez ludzi czy ziarenko gorczycy, oznaczają pokorę Maryi. Fiołek symbolizuje także skromność Matki Chrystusa.
Atrybutem Maryi jest także hiacynt, nagietek i pachnący goździk oraz krokus. Szafran z kolei, ze względu na intensywny zapach i złotą barwę kojarzył się z Wniebowzięciem.
Czerwone maki z polskiej rosły krwi
Innym kwiatem szczególnie ważnym dla polskiej kultury jest mak polny. Botanicy zwracają uwagę na to, że nasiona tej rośliny potrafią przetrwać w bardzo skrajnych warunkach. Rozwijają się zaś i kwitną, gdy napotkają na sprzyjające uwarunkowania. Najnowsze badania dowodzą, że intensywne kwitnienie polnych maków następować mogło po lokalnie dużym przemieszaniu gleby np. podczas działań militarnych podczas dawnych – historycznych bitew (chodzi o wywleczenie nasion na powierzchnie gleby oraz dostęp do źródła światła). Dlatego też często obserwowano wysyp kwitnących maków bezpośrednio po zakończeniu walk i w konsekwencji mieszkańcy dawnych wsi powiązali ich intensywnie czerwoną barwę z przelaną krwią. Znalazło to m.in. ważne dla Polaków odniesienie w polskiej pieśni wojskowej pt.: Czerwone maki spod Monte Cassino, upamiętniającej bohaterskie zmagania naszych żołnierzy podczas bitwy o Monte Cassino we Włoszech, w 1944 roku (słowa: Feliks Konarski, muzyka: Alfred Schütz).
Swojski ogród z malwami
Nasza opowieść o spotykanych na polskich wsiach kwiatach i ich symbolice nie byłaby kompletna bez choćby wzmianki o malwach, czyli bardzo popularnym i lubianym kwiecie, występującym szczególnie w przydomowych ogrodach. Symboliczne znaczenie tej urokliwie kwitnącej rośliny wiąże się z pięknem, opieką, przyjaźnią i uznaniem.
Źródła:
– Symbolika roślin cz. 3 – Seria: Heraldyka i symbolika chrześcijańska – aut.: Krzysztof Gruca, Zofia Włodarczyk, Wydawnictwo: WAM, 2008 rok,
– Mowa kwiatów Symbolika roślin kwiatów i kolorów, Ireneusz Sikora, Wydawnictwo: ASTRUM, 1992 rok.
– Kult maryjny w Kościele rzymskokatolickim – dogmaty i tytuły Maryi na tle nauczania Pisma Świętego, Robert Kałamański, Wydawnictwo SZARON, 2010 rok,
– Rok polski Obyczaj i wiara, Zofia Kossak, Wydawnictwo PAX, 2002 rok.
